داستان جەمال عەبدوڵڵا
قوتابی بەشی مێژوو ـ قۆناغی چوارەم
مێژووی نەتەوەی كورد، یەكێكە لە باڵغترین مێژووەكانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە بە درێژایی سەدان ساڵ، سەرەڕای هەوڵە بەردەوامەكانی، نەیتوانیوە دەوڵەتێكی سەربەخۆی خۆی دروست بكات.
فاكتەرە جیۆپۆلیتیكییەكان :
ناوچەی نیشتەجێبوونی نەتەوەی كورد، كە پێكهاتووە لە بەشەكانی توركیا، ئێران، عێراق و سوریا، خاوەن گرنگییەكی جیۆپۆلیتیكی و ستراتیژی تایبەتە. ئەم هەڵكەوتە جوگرافییە، دەوڵەتانی ناوچەكەی وا لێكردووە كە بە هیچ شێوەیەك ڕازی نەبن بە دروستبوونی دەوڵەتێكی سەربەخۆی كوردی. بە تایبەت:
١. هەڵكەوتەی كوردستان لە ڕووی سەرچاوە سروشتییەكانەوە (نەوت، ئاو، كانزاكان) زۆر دەوڵەمەندە.
٢. كوردستان وەك پردێكی پەیوەندی نێوان ئاسیا و ئەوروپا دادەنرێت.
٣. بوونی چیا سەختەكانی كوردستان، گرنگییەكی ستراتیژی و سەربازی پێداوە.
دەستێوەردانی هێزە نێودەوڵەتییەكان :
بەریتانیا و فەرەنسا لە سەرەتای سەدەی بیستەم و دواتر ئەمریكا و یەكێتی سۆڤیەت لە دوای جەنگی جیهانی دووەم، بەرژەوەندی خۆیان لە دروست نەبوونی دەوڵەتی كوردی بینیوەتەوە:
١. ڕێككەوتننامەی سایكس-پیكۆ (١٩١٦): دابەشكردنی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەسەر فەرەنسا و بەریتانیا.
٢. پەیماننامەی سیڤەر (١٩٢٠): بەڵێنی دروستكردنی دەوڵەتی كوردی درا، بەڵام جێبەجێ نەكرا.
٣. پەیماننامەی لۆزان (١٩٢٣): هەموو بەڵێنەكانی پەیماننامەی سیڤەر هەڵوەشێنرایەوە.
٤. بەرژەوەندی ئابووری و سیاسی زلهێزەكان: پەیوەندی باش لەگەڵ دەوڵەتانی داگیركەری كوردستان.
پەرتەوازەیی سیاسی كورد :
یەكێك لە گرنگترین هۆكارەكانی ناوخۆیی، نەبوونی یەكڕیزی و تێڕوانینێكی هاوبەشی سیاسی لە نێوان هێزە سیاسییەكانی كوردستان بووە:
١. دابەشبوونی حزبی و ئایدیۆلۆژی: حزبە كوردییەكان بەهۆی جیاوازی بیروڕا و تێڕوانین، زۆر جار نەیانتوانیوە هاوهەڵوێست بن.
٢. شەڕی ناوخۆیی: بەتایبەت لە باشووری كوردستان، شەڕی ناوخۆیی بووەتە هۆی لاوازبوونی بزووتنەوەی كوردی.
٣. هاوكاری لەگەڵ دوژمنانی كورد: هەندێك لە هێزە كوردییەكان، بۆ بەرژەوەندی حزبی، هاوكاری دەوڵەتانی داگیركەریان كردووە.
هۆكارە كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكان :
١. سیستەمی عەشیرەتی: بوونی سیستەمی عەشیرەتی و خێڵەكی، كە بووەتە رێگرێك لە بەردەم بیری نەتەوەیی و یەكگرتوویی.
٢. دواكەوتوویی ئابووری: بەشی زۆری كوردستان بە هۆی سیاسەتی دەوڵەتانی داگیركەر، لە ڕووی ئابوورییەوە پەراوێز خراوە.
٣. ئاستی خوێندەواری و هۆشیاری سیاسی: بە هۆی نەبوونی سیستەمێكی پەروەردەیی پێشكەوتوو، ئاستی هۆشیاری سیاسی و نەتەوەیی دواكەوتووە.
هۆكارە فەرهەنگی و زمانییەكان :
١. فرەزاراوەیی: بوونی چەندین زاراوەی جیاواز لە زمانی كوردی (كرمانجی، سۆرانی، هەورامی، زازا…) كە زۆر جار بووەتە هۆی دابڕانی فەرهەنگی.
٢. فرە ئایینی و مەزهەبی: بوونی ئایین و مەزهەبی جیاواز (ئیسلام، ئێزدی، كاكەیی، مەسیحی، جوولەكە، شیعە، سوننە…) بووەتە هۆی ناكۆكی نێوخۆیی.
٣. سیاسەتی سڕینەوەی ناسنامەی كوردی: دەوڵەتانی داگیركەر هەوڵی سڕینەوەی زمان و كولتووری كوردیان داوە.
سیاسەتی دەوڵەتە داگیركەرەكان :
١. سیاسەتی ئاسیمیلاسیۆن (تواندنەوە): بەتایبەت لە توركیا و سوریا، هەوڵدان بۆ تواندنەوەی كورد لە نەتەوەی سەردەست.
٢. پاكتاوی ئیتنیكی: دەربەدەركردن و كۆچپێكردنی بەزۆر، وەك سیاسەتی توركیا و عێراق.
٣. سیاسەتی تەعریب، تەتریك و تەفریس: گۆڕینی دیمۆگرافیای ناوچە كوردییەكان.
٤. سەركوتكردنی ڕاپەڕینەكان: كاردانەوەی توندی دەوڵەتان بەرامبەر هەر جووڵانەوەیەكی كوردی.
ئەنجام :
كۆمەڵێك هۆكاری ناوخۆیی و دەرەكی، دەستی بەیەكەوە داوە بۆ رێگری كردن لە دروستبوونی دەوڵەتی كوردی. هەتا ئێستاش، سەرەڕای گۆڕانكارییە نێودەوڵەتییەكان و بەدەستهێنانی دەسكەوتی سیاسی لە هەندێك لە بەشەكانی كوردستان، دروستبوونی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردی، ئاستەنگی زۆری لەبەردەمدایە. پێویستە نەتەوەی كورد، لە هەموو بەشەكانی كوردستان، هەوڵبدەن بۆ یەكگرتوویی و چارەسەركردنی كێشە نێوخۆییەكان، بۆ ئەوەی بتوانن بەرەنگاری هۆكارە دەرەكییەكان ببنەوە.
سەرچاوەكان :
١. ماكداوڵ، دەیڤید. (٢٠٠٧). مێژووی هاوچەرخی كورد. وەرگێڕانی ئیبراهیم یونسی.
٢. نەقشبەندی، ئازاد. (٢٠١٣). جیۆپۆلیتیكی كوردستان.
٣. عەلی، عوسمان. (٢٠١٥). كوردستان لە نێوان سایكس پیكۆ و لۆزان.
٤. وان برۆنیسن، مارتن. (٢٠٠٩). ئاغا، شێخ و دەوڵەت. وەرگێڕانی ئیبراهیم یونسی.
٥. یەڵدز، كەمال. (٢٠١٢). كورد لە توركیای سەردەمی ئەتاتورك.
