جوڵانەوە چەكداریيەكانی كورد ١٩٢٠-١٩٤٠

حەسەن عبدالسلام حەسەن
قوتابی زانكۆی سۆران / بەشی مێژوو / قۆناغی چوارەم

جوڵانەوە چەكدارییەكان، وەك ڕێكخراوە چەكدارەكان یان بزووتنەوە سیاسی، چەكدارەكان كە بە هەوڵ و چەكداری بۆ مافەكانی گەلی كورد، خۆبەڕێوەبەری، یان سەربەخۆیی لە ناوچە كوردنشینەكان كار دەكەن.
ئەم جوڵانەوانە زۆرجار لەژێر چەمكێكی سیاسی-ئایدۆلۆجیدا كاردەكەن و بەشێكیان لە مێژووی سەدەی بیستەم و بیست و یەكەمدا ڕۆڵی گرنگیان هەبووە لە سیاسەتی ناوچەكە.
دەمەوێ لە لێكۆڵینەوەكەم باس لە هۆكاری ڕوخانی یاخود نەمانی ئەو جوڵانەوانە بكەم ، لەگەڵ هۆكاری ناتەبایی نێوان سەركردەی جوڵانەوەكان و دەمارگیری هۆزایەتی لە پشتگیری نەكردنی یەكتری .

بەشێك لەو جوڵانەوە چەكداریانە :

شۆڕشی شێخ مەحموودی حەفید ١٩١٩ – ١٩٢٤ :
لە باشووری كوردستان لە شاری سلێمانی و ناوچەكانی دەوروبەری لە ژێر دەسەڵاتی بەریتانیا، داوای سەربەخۆی كورد و یەكگرتووی كوردی دەكرد .
شیخ مەحموود لەلایەن بەریتانیاوە وەك حاكمی كوردستان دەستنیشانكرا ساڵی ( ١٩١٩ ) ، بەڵام دواتر پێشێلكردنی پەیمانەكانی لەلایەن بەریتانیاوە بووە هۆی بەیەكدادان لە نێوانیان ، لە شەڕەكانی ( گردی سور، بازیان، و ڕانیە ) ،لە ساڵانی ( ١٩٢٣–١٩٢٤ ) كۆتاییان هێنا بە حكومەتەكەی شیخ مەحموود.

شۆڕشی سمكۆی شكاك ١٩٢٠ – ١٩٣٠ :
لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان ( ئێران ) بوو ، لە ساڵانی (١٩٢٠ – ١٩٣٠ ) دەستی كرد بە چاڵاكی ، لە ناوچەكانی ( ورمێ، مەهاباد، و ناوچەكانی كوردستانی ئێران ) .
ئامانجی سەربەخۆیی كورد بوو لە ژێر هەژموونی ئێران هەر بۆیە ، لە ساڵی ١٩٢٠ سمكۆ دەستی كرد بە شۆڕش و كۆنترۆڵی ورمێی كرد ، ساڵانی ( ١٩٢٢–١٩٢٥ )حوكمی خۆڕاگریی دروستكرد، بەڵام سوپای ئێران و هاوكاری توركیا شۆڕشەكەیان كۆتاییهێنا .
ساڵی ( ١٩٣٠ ) سمكۆ ڕازیبوو بە ناردنی بۆ عێراق، بەڵام لە هەمان ساڵ لەلایەن حكوومەتی ئێرانەوە كوژرا.

شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران ١٩٢٥ :
شۆڕشێك بوو كەوا مۆركی ئاینی و سیاسی پێوە دیار بوو ، دوای نەمانی دەوڵەتی عوسمانی ، شێخ سەعید بە دەوڵەتە نوێیەكەی توركیای كەمالی ڕازی نەبوو ، چونكە هەم دژی بنەما ئاینیەكان بوو هەم دژی نەتەوەی كورد بوو ، بۆیە شێخ سەعید لە دژیان وەستایەوە ، بەڵام بە كۆمەڵێك هۆكاری ناوخۆیی و دەرەكی شۆڕشەكە ، لە لایەن توركیا دامركایەوە و هەر زوو شێخ سەعید دەستگیر كرا و لە سەێدارە درا .

شۆڕشی دێرسیم ١٩٣٧ – ١٩٣٨ :
ئەم شۆڕشە لە ناوچەی دێرسیمی ئێستا سەری هەڵدا ، هۆكاری دروستبوونی یاخود سەرهەڵدانی ئەو شۆڕشە ، بۆ سیاسەتی خراپی كەمالیەكان و مستەفا كەمال كە سیاسەتی ( تورككردن ) بوو . ئەم شۆڕشە بۆ داواكردنی یاخود لە ناونەچوونی ناسنامەی كوردی بوو ، بەڵام بەهۆی زەبر و زەنگی توركەكان شۆڕشەكە دامركایەوە ، لە پاش خۆیان كوشتار و كاولكاریەكی زۆریان ئەنجامدا و گەلی كورد زۆربەی ئاوارە بوون و بەشێكی زۆر بەرەو ڕۆژئاوا بەڕێكەوتن .

هۆكاری لەناوچوونی جوڵانەوەكان :

هۆكاری ناوخۆ :
1ـ نەبوونی سەركردەیەكی شەرەزا و لێهاتوو لە بەڕێوە بردنی كاروباری شۆڕش و جوڵانەوەكان ، كە زۆر بە بێ شارەزایی و لە كات و ساتێكی ناجێگیر شۆڕشەكەیان دەكرد .
2ـ دەمارگیری هۆزایەتی ! كە لە مێژووی كوردستان هەر لە كۆن و ناوەڕاست و هاوچەرخ و تەنانەت ئێستاشی لەگەڵ بێت ، دەمارگیری هۆزایەتی زۆر كاریگەر بووە لە كوژانەوەی ئەو هەستە نەتەوەیە ، كە هیچ هۆزێك ئامادە نەبوو دان بە هێز و دەسەڵاتی یەك بنێن .
3ـ خۆ بە گەورە زانینی سەركردەكان، ئامادەبوون دانوسان لەگەڵ وڵاتێكی دراوسێیان بكەن یاخود لەگەڵ جوڵانەوەیەكی دیكەی لە ناو وڵاتێك، بەڵام ئامادە نەبوون كەوا لەگەڵ یەك دانیشن و داوای مافی خۆیان بكەن، مێژوو و ساڵی هەموو شۆڕش و جوڵانەوەكان لێك نزیك بوون، بەڵام هیچ كامێكیان دانی بە یەكتر نەناوە .

هۆكاری دەرەكی :
1ـ نەبوونی پشتگیری وڵاتانی دراوسێ ، كە ئەگەر پشتگیری یەك وڵاتیان هەبووایە ، ڕەنگە ئێستا پرسی كورد بە جۆرێكی دیكە بوایە .
2ـ هەموو كات وڵاتان دژی كەمە نەتەوەیەكان بوون ، كوردیش ئەو كەمە نەتەوەیە بوو كەوا ، زۆر بە توندی دژایەتی دەكرا و سەركووت دەكرا .
3ـ زۆربەی كات وڵاتان ئەو جوڵانەوانەی لە یەكتری دەكردە دوژمن ، بە پشتگیری بە فێڵ كردن لێیان و سەركردەكانیان هەڵەخەڵەتاند و بە یەكتریان دادەدان و خۆیان لەناو دەبرد .