محەمەد ئامۆكەیی – زاری كرمانجی:
لەماڵێكدا هاوسەران رێز و خۆشەویستی یەكنەگرن منداڵەكان ناتوانن گەورەبن، لەوەیە باڵایان درێژبێت، بەڵام ناتوانن پەڕوباڵ بگرن، لە ئێستای كۆمەڵگەی كوردی گرفتە خێزانییەكان رووی لە هەڵكشان كردووە، بەگووتەی ئەو كەسانەی چوونەتە نێو پڕۆسەی هاوسەرگیری، رێز نەگرتن هۆكارێكە بۆ سەرهەڵدانی كێشەی نێوان ژن و پیاو، زاری كرمانجی لەسەر ئەم پرسە بۆچوونی چین و توێژە جیاوازەكانیان وەرگرتووە.
ژاڵە عومە، ژیانی هاوسەرگیری پێکهێناوە لەسەر ئەم پرسە باس لەوەدەكات:” یەكێك لە خەسڵەتەكانی مرۆڤ پەیوەندی كۆمەڵایەتیەو یەكەم پەیوەندی كۆمەڵایەتی لە خێزان دروست دەبێت، بۆیە رێزگرتن لە نێوان ژن و پیاو بناغەی سەرەتاییە بۆ پەروەردەی نەوەی داهاتوو، بەشێوەیەكی گشتی مرۆڤ هەموو پەیوەندییەكانی لە درێژای تەمەنی لەوانەیە تووشی دەمەقاڵە و ناكۆكی لەگەڵ لایەنی بەرامبەری بێت و بە هەمان شێوە ئەمە لە پەیوەندی نێوان ژن و پیاو وەك هاوسەر بەدی دەكرێت، لە ڕاستیدا ناتوانرێت بگوترێ ئەگەر ژن و پیاو لەسەر پرسێك ناكۆكیان هەبێت، ئەوا پەیوەندی نێوانیان تاریكە و ناتەندروستە، چونكە لە دونیادا ژن و پیاوێك نادۆزیتەوە كە رای جیاوازییان نەبێت، بەڵام دەبی رێكاری ناوەند بگرنە بەر بۆ چارەسەركردنی دوور لە توندوتیژی و بێ رێزی بە یەكتر، كاتێك پەیوەندی لە ناو خێزان بە تایبەتی نێوان ژن و پیاو بەرەو ئاڵۆزی دەڕوات بە هۆكاری جواروجۆر لە وانەش هەڵنەگرتنی بەرپرسیاریەتی هاوبەش لەبەر ئەوەی خێزان لە سەرەتاوە لە دوو كەس پێكهاتووە و خێزانیان بەبێ هاوكاری هەردوولا ناپارێزرێت و گەشە ناكات، لە كۆتایی ئەوەی پێویستە بڵێین، پەیوەندی هاوسەرگیری بە هەموو كێشە و گرفتەكانی و بە خۆشی و ناخۆشیەكانی نابێت ڕێزگرتن تێیدا برۆخێت چونكە هێلی سورە و بێڕێزیكردن یەكێكە لە نیشانەكانی پەیوەندییەكی ناتەندروست كە دەبێتە هۆی ئازاردان و هەراسانكردنی دەروونی پشتگوێخستن، خۆ بەگەورەزانین سووکایەتی پێکردنی زارەکی دەتوانێت بە هەمان شێوەی توندوتیژی جەستەیی ئازار بەخش و روخێنەر بێت و ببێتە هۆی زیان گەیاندن بە ههر دوولا و لێکترازانی ژیانی ژن و پیاو تا ئەو ڕادەیەی هەوڵدان بۆ چاک کردنەوی زەحمەت دەبی. بۆیه باشترین كار بۆ ئهوهی ژیانت بهئاسودهیی بڕوات ئهوهیه ههردوولا واتا ژن و پیاو بتوانن رێز لە یەکتر بگرن و دهرگای گفتوگۆ بهرووی یهكتردا دانەخەن و ههموو كێشهكانی نێوان خۆیان تهنها به ههردووكیان چارهسهر بكهن.
بێستون دینۆ، لەسەر هەمان پرس دەڵێ:” لەژیانی مرۆڤ ئەوەی لە پێش هەموو شتێكەوەیە ڕێزە هەرچەندە تۆ بەرامبەرەكەشت پێ قبوڵ نەبێ یاخود هەمان بۆچونی تۆی نەبێت، بەڵام نابێ دەست بۆ بەزاندنی سنووری ڕێز ببردرێ، سنووری ڕێز سنورێكی تەواو هەستیار، هەر كاتێك ڕێز لەبار چوو هیچ شتێك نامێنێ پێیەوە هاوسەنگی دروست بكەین و پێیەوە دڵخۆش بین، خۆی لە ژیانی مرۆڤ وشەی خۆشەویستی و سەلماندنی بە كردار جوانترین و بەرزترین پێگەی هەیە بەڵام ڕێـز هێشتا لەپێش خۆشەویستیەوەیە، بۆیە هەموو كات گەر ویستت پارێزگاری لە خۆشەویستی بكەیت دەبێ سنووری ڕێز نەبەزێنی.
زیاتر گووتی:” گەر خۆشەویستی لە باڵاترین پلەی بڵندی بێ ئەوا ڕاگرو پایەكانی ئەو خۆشەویستیە ڕێـزە، زۆربەی جار دونیاكی پڕ لە خۆشەویستی نێوانی دوو مرۆڤ تەنها بە وشەیێك وێران دەبێ ئەویش نەمان و نەگرتنی ڕێزە، هەموومان بە جیاوازی بیرو ڕاو جیاوازی هەڵسوكەوت و خو ڕەوشت جیاوازین با سنوورەكانی ڕێز پارێزراو بن تا دونیایێكی پڕ لە خۆشەویستی بەردەوامی هەبێت.
كاڵێ فەقێ وسوو، ئافرەتێكی ترە و هاوسەرگیری كردووە بۆچوونی خۆی لەسەر رێزگرتن دەردەبڕێت و رایگەیاند:” رێزگرتن هەستێكە كە مرۆڤەكان بەرامبەر بە یەكتر هەستی پێدەكەن و بەها و بایەخی پێدەدەن، هەرچەندە جۆری رێزگرتن و، ئاستی تێگەیشتن لێی، گرنگی پێدانی جۆراوجۆرە و لە پەیوەندییەكاندا رەنگ دەداتەوە، هەموومان حەزمان لێیە رێزمان لێبگیردرێت بەڵام بۆ بەدەستهێنانی رێز، پێویستە خۆشمان رێزی بەرامبەر بگرین و بەرێزەوە رەفتار و گوفتارمان بۆی هەبێت.
دووپاتی كردەوە:” پەیوەندی نێوان دوو هاوسەر لە چوارچێوەی خێزاندا زۆر گرنگە كە رێز و حورمەتی تێدا بێت، بەجۆرێك كە جیاوازییەكانی یەكتر قبوڵ بكەن و بە گفتۆگۆی هێمنانە و گونجاو بگەنە بڕیار و دەرئەنجامێكی قبوڵكراوی هەر دوولا، رێزگرتن و بەحورمەت بوون لە خێزانەوە هەناردەی كۆمەڵگە دەكرێت و بنەما و پرەنسیپێكی زۆر گرنگە كە پێویستە بوونی هەبێت، ئەو كاتەی رێزگرتن لە نێوان دوو هاوسەر لە چوارچێوەی خێزاندا هەیە، بە دڵنیایی كەشی ماڵەكەیان پڕە لە هەستی ئارامی و ئاسودەیی، بەجۆرێك كێشە و گرفت و دمەقاڵێكانیش زۆر كەم دەبن، بێرێزی كردن بەگشتی و، بەتایبەتی لە نێوان دوو هاوسەر، وەكوو ژەهرێك وایە كە وردە وردە پەیوەندی نێوانیان بەرەو ئازار و، نیگەرانی و، ڕق و، كۆتاییهێنان دەبات”.
ئەڤین ئەبابەكر، پیشەی مامۆستایە دەڵێ:” بێڕێزی هۆكاری سەرەكی ناكۆكییە لە نێوان پەیوەندییە خێزانیەكان، بۆ پاراستنی پەیوەندی خێزان، پێویستە چارەسەر و رێوشوێن بگیرێتەبەر، سەرەتا لەلایەن ژن و مێردەوە، پاشان بە بەشداری و رۆڵی دامەزراوە رۆشنبیرییەكان، كە دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ باشتركردنی پەیوەندی نێوان هاوسەران و پاراستنی رێزی نێوانیان، پەروەردەی ژیان و بەرزكردنەوەی ئاستی رۆشنبیری مرۆڤ دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە كەمكردنەوەی بێڕێزی نێوان هاوسەران. بەرەوپێشبردنی كولتووری رێزگرتن، پێشخستنی كولتووری رێزگرتن لە هەموو ئەندامانی كۆمەڵگە دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ كەمكردنەوەی بێڕێزی.
دڵان ئیسماعیل، بەرپڕسی لیژنەی جێندەری لە بەڕێوەبەرایەتی گشتی چاودێری و كۆمەڵایەتی هەولێر، هێما بۆ ئەوە دەكات:” خێزان دامەزراوەیەكی بنەڕەتیە بۆ دابین كردن و پڕكردنەوەی پێویستیە گرنگەكانی مرۆڤ لە رووی ماددی و مەعنەویەوە، بۆیە دروست و كامل بوونی هەر لە تاكێك بە ژینگەی خێزانەكەیەوە بەندە، ژینگەی خێزانیش دوو كەس دروستی دەكەن كە پێیان دەڵێن هاوسەر، بۆیە پەیوەندی نێوان هاوسەران كۆڵەگەیەكی گرنگی بارودۆخی ئەو خێزانەیە، واتە بوونی پەیوەندییەكی باش و پڕ رێز و خۆشەویستی بناغەی بەختەوەری و خۆشگوزەرانی و سەقامگیری خێزانە، لێرەوە دەگەینە ئەو خاڵەی كە بلێین بوونی رێز بناغەی پەیوەندیەكی پتەوە لە نێزان ژن و پیاودا، بوونی لەیەكتر تێگەیشتن و رێز و خۆشەویستی نێوان هاوسەران پێویستییەكی واقعی و حەتمییە بۆ بەردەست بوونی ئەو ئارامی و هێمنیەی كە پێویستە لەناو خێزان دا هەبێت.
گووتیشی:” هەریەك لە ژن یان پیاو پێویستە لەو راستیە تێبگەن كە بۆ ئەوەی پەیوەندییەكەیان پتەو بێت هەمیشە جوانترین و پڕسۆزترین وشە و دەستەواژە بەكاربێنن بەرامبەر یەكتر لە كاتی هەڵچوون دا هەمیشە سنوور و رێزی یەكتر بپارێزن، لێرە پێویستە ئەوەش بڵێین كە خێزانێك تیایدا ئارامی و ئاسایشی تەواو بەدی بكرێت، واتا خێزانێك تەژی لە رێز و سۆز بێت دەبێتە بنەڕەتی پەروەردەیەكی باش.
شیرین عەبدوڵڵا، پیشەی پارێزەرە، بە نیگەرانیەوە باس لە حاڵەتەكانی جایبوونەوە و لێكتێنەگەشتنی نێوان هاوسەران دەكات و دەڵێت:” لە ئێستادا رێژەی جیابوونەوەی هاوسەران زۆربووە و رۆژ لە دوای رۆژە ڕێژەكە زیاد دەبێت، ئەگەر رۆژانە سەرێك لە دادگاكان بدەیت ئەبینن ژمارەیەكی زۆر لە ئافرەتان و پیاوان رێكارەكانی جیابوونەوە ئەنجام ئەدەن یاخود مامەڵەی جیابوونەوە پێشكەش ئەكەن كە لە دەرەوەی دادگە كردویانە، زۆرجار بینیوومانە كچ و كوڕ هاتوونەتە دادگە بۆ ئەنجامدانی پڕۆسەی هاوسەرگیری دوای ئەنجامدانی رێكارەكانی هاوسەرگیری بۆ رۆژی دواتر یەكێكیان هاتووە بۆ ئەنجامدانی ڕێكارەكانی جیابوونەوە واتە لە ٢٤ كاتژمێر هەم مارەبڕی كردووە و هەمیش داوای جیابوونەوە یان كردووە بەهۆكاری جیاجیا، رێژەی زۆربوونی ئەم حاڵەتانەش هۆكار گەلێكی هەیە لەمانە دەستێوەردانی خێزانی، نەگونجانی كۆمەڵایەتی، نەبوونی متمانە، ئاڵودەبوون و خواردنەوەی كحول، لێدانی پیاو لە هاوسەرەكەی، فرەژنی، پێداگریی هاوسەر، باری ئابووری، هۆكاری تر، زۆرجار كەیسمان هاتووەتە لا بەهۆی ئەوەی هاوسەران لێك تێنەگەشتوون و رێزیان لە بڕیاری یەك نەگرتووە داوای جیابوونەوەیان كردووە، بۆیە ئامۆژگاری هەموو هاوسەران دەكەم با هەمیشە لێبوردەبن و رێز لەیەك بگرن