ئەڤین ئەبابەکر
ئەمڕۆ یەكێك لەتوخمە سەرەكییەكانی گەشەو پێشكەوتنی كۆمەڵگەكان دەسەڵاتی مرۆڤە، لەسەر بنەمای ئەمەش وڵاتان هەوڵ دەدەن توانای مرۆیی خۆیان بە تایبەت نوخبەی خۆیان بپارێزن.
لەماوەی ساڵانی ڕابردوودا كێشەی هەڵهاتنی نوخبەكان ڕەوتێكی بەرەو سەرەوە نیشان دەدات، دەتوانرێت هۆكاری جۆراو جۆر لە پاتۆلۆژیای ئەم كێشەیەدا باس بكرێت. بەڵام پێدەچێت نەبوونی دەرفەت و دەرفەتی یەكسان لەپاڵ گرنگی نەدان بە نوخبەكان وایكردبێت كە ساڵانە بەشێكیان باری سەفەركردن بەجێدەهێڵن و دەچنە وڵاتانی دیكە.
لەسەر بنەمای ئەمەش پێویستی گرنگیدان بە نوخبە و بەكارهێنانیان حەتمییە. ئەزموونی وڵاتانی پێشكەوتوو دەریدەخات كە سوڕانەوەی نوخبەكان تەنیا لە بواری تیۆریدا نامێنێتەوە، بەڵكو بووەتە ئۆپەراسیۆناڵ و كۆنكرێتی. بەڵام كەمتر گرنگی بە كێشەیەكی لەو شێوەیە لە وڵاتانی تازەپێگەیشتو یان كەم پێشكەوتوودا دراوە.
سوڕانەوەی نوخبەكان یەكێكە لەو چەمكانەی كە پێشینەی تیۆری باشی هەیە. بۆ نموونە “گاتانۆ مۆسكا” و “ڕۆبەرت میشێلس”، بیرمەندانی كۆمەڵناسی ئیتاڵی و ئەڵمانی لە سەدەی نۆزدە و بیستەمدا كە هاوئاهەنگی واقیع و ئامانجەكانی سیستەمی دیموكراسی ڕەتدەكەنەوە، پێیان وایە بازنەیەكی داخراوی نوخبە زۆرجار حوكمڕانی سیاسەت و حكوومەتی… وڵاتان. ئەوان لە ڕاستیدا دەبنە جۆرێك لە ئۆلیگارشی، واتە چینێكی بەهێز یان ئەرستۆكرات زاڵن بەسەر خەڵكدا.
هەروەها “سی ڕایت میڵز”، كۆمەڵناسێكی ئەمریكی، كۆمەڵگەی نوخبە بە كۆمەڵگەیەكی تێكەڵاو دەزانێت، چونكە پێیوابوو ئەندامەكانی، جگە لەوەی تێگەیشتنێكی هاوبەشیان هەیە بۆ بەرژەوەندی و هێڵی سووری یەكتر، لەڕێگەی هاوكاری ئابووری یان تەنانەت پەیوەندی خێزانییەوە لەگەڵ پەیوەندییەكی نزیكیان هەیە.
“ویلفرێدۆ پارێتۆ”، كۆمەڵناس و ئابووریناسە ئیتاڵییەكەی سەدەی نۆزدەهەم، زیاتر جەختی لەسەر لایەنە دەروونییەكانی مرۆڤەكان لە بیرۆكە و بیركردنەوەی خۆیدا كردەووە و لەم ڕوانگەیەوە مرۆڤی بەسەر دوو گروپدا دابەشكرد، ئەوانیش نوخبە و جەماوەر. هەندێك پارێتۆ لە بواری كۆمەڵناسی سیاسیدا وەك تیۆریستێكی سووڕانەوەی نوخبە دەناسن.
لە ئێراندا هەندێك كەس چەمكی خولانەوەی نوخبە بە هەمان مانای خولانەوەی نوخبە وەردەگرن، بەڵام پێدەچێت خولانەوەی نوخبە لە خولانەوەی نوخبە جیا بكرێتەوە؛ خولانەوەی ئاماژەیە بۆ جوڵەیەكی بازنەیی كە دوای جووڵەیەكی بڕبڕەیی دەگەڕێتەوە شوێنی یەكەمی خۆی و توخمە لاوەكییەكە كەمتر دەتوانێت بچێتە ناویەوە. لەكاتێكدا جووڵەی نوخبەكان لە ڕوانگەی كۆمەڵناسی سیاسییەوە بە مانای گواستنەوەیە لە خاڵێكەوە بۆ خاڵێكی تر و بە دەگمەن ڕوودەدات كەسێكی نوخبە لە بواری بەڕێوەبردندا بگەڕێتەوە بۆ ڕابردوو.
لەسەر بنەمای ئەم جیاكارییە، خولانەوەی نوخبەكان و كەڵك وەرگرتن لە تواناكانیان لە یەك كەرتدا بۆ ماوەیەكی درێژ بووەتە هۆی ئەوەی كە ستراتیجی سووڕانەوەی نوخبە لە ئێراندا جیاواز بێت لەگەڵ زۆرێك لە وڵاتانی پێشكەوتوو و گەشەسەندوو.
بە بڕوای شارەزایان، نوخبەكان لە ئێران پێناسەیەكی تیۆرییان هەیە، بەڵام پێناسەیەكی ئۆپەراسیۆنییان نییە. بە واتایەكی تر نەتوانرا بواری تیۆری بخرێتە بواری جێبەجێكردنەوە. لە لایەكی تریشەوە هەندێك پێیان وایە كە ئێمە ئۆرگانێك یان ڕێكخراوێك یان ناوەندێكی بێلایەنمان نییە كە سەیری شایستەیی و شایستەیی بكات.
لە كۆمەڵگەی ئازاددا سووڕانەوەی نوخبەكان لەسەر بنەمای پەیوەندییەكان نییە، بەڵكو لەسەر بنەمای یاساكانە. بەهەمانشێوە كۆمەڵناسی ئەڵمانی ماكس وێبەر پێی وایە هەڵبژاردنەكە دەبێت بێ كەسایەتی و عەقڵانی بێت. بۆیە پێویستە عەقڵانیەت بۆ بیرۆكراسی (بیرۆكراسی) بگەڕێنینەوە، پێویستە حكوومەت خزمەت بە چاكەی گشتی و بێ كەسایەتی بكات. چونكە چینایەتیكردنی بەڕێوەبەران و جوڵە لە ئەرستۆكراسیەوە بۆ ئۆلیگارشی مەترسییەكە كە مەترسی لەسەر دیموكراسی دروست دەكات.
دەتوانرێت بە سوڕانەوەی نوخبەكان ڕێگری لە بەردەوامیی ئۆلیگارشی بكرێت. سوڕانەوەی نوخبەكان و بەكارهێنانی دروستیان نەك هەر بەربەستێكە لەبەردەم دەربازبوونی نوخبەكان، بەڵكو هۆكارێكە بۆ بەهێزكردنی دیموكراسی.
پێدەچێت بتوانرێت بە دانانی زەمینەسازی لە بوارە پێكهاتەیی و یاسایی و ڕێكخراوەییەكاندا هاوكات لەگەڵ ڕۆشنبیریكردندا، ئاسانكاری بۆ سوڕانەوەی نوخبەكان بكرێت.