(بەشی دووەم)
موحسین عیسا
لەپاڵ ئەو بنەمایانەی كە لەبەشی یەكمدا خستبوومانە ڕوو (خاكێكی هاوبەش، كۆمەڵە خەڵكیكی هاوبەش و مێژوویەكی هاوبەشی وشیاری)، ئەوا ئەگەر لە ڕوانگەی كولتووریەوەش بڕوانینە كۆمەڵگەی مۆدێرن، ئەوا كۆمەڵگەی مۆدێرن خاوەن كلتوورێكە كە تەواوی ئەندامانی تێدا هاوبەشن، واتە كولتوورێكی گشتگیری تەواوی ئەندامەكانی كۆمەڵگەیە. بەڵام كورد تاكوو ئێستەش خاوەنی كولتوورێك نییە كە تەواوی ئەندامانی بە هی خۆیان بزانن، بەڵكوو ئەوەی هەیە، كلتوورێكی خێڵەكی ناوچەییە. لە كۆمەڵگەی خێلەكیشدا، ئەوەی زاڵە وردە كولتوورە(كولتووری لاوەكی)، ئەم وردە كولتوورەش تایبەتە بە خێڵێك یاخود ناوچەیەك، كە ئەمەش وایكردووە كورد لە ڕووی كولتووریەوە دابەش بێت، چونكە هەر ناوچەیەك كلتوورێكی تایبەت بەخۆی هەیە و لەگەڵ ناوچەیەكی تردا جیاوازە.
لە پاڵ ئەمەشدا، پێكهاتەیەكی تری گرنگی كلتووری هەیە، كە بە یەكێك لە بنەماكانی كۆمەڵگەش دەژمێردرێت، ئەوش زمانە. راستە زمان ئامرازیكی پەیوەندییە لە نێوان تاكەكاندا، كە ئەركی گواستنەوەی وێنەی هزرییە، بەڵام لە پاڵ ئەمەشدا، زمان یەكێكە لە تایبەتماندییەكانی كلتوور.
هەڵبەتە لە كۆمەڵگەی مۆدێرندا، ئەندامەكانی خاوەن زمانێكی هاوبەشن، كە یەكێك لە شێوەزارەكان دەبێت بە زمانێكی ستانداردی كۆمەڵگە و تەواوی ئەندامانی پێی دەپەیڤن. هەرچی لەبارەی كۆمەڵگەی كوردیشە، ئەوا كورد خاوەن زمانێكی دەوڵەمەندە، كە لەچەندین شێوەزار پێكهاتووە، بەڵام تاكوو ئیستەش نەیتوانیوە یەكێك لە شێوەزەكان بكات بەزمانێكی ستاندارد و هاوبەشی تاكەكانی، بەڵكوو هەر ناوچەیەك بە شێوەزارێك قسەدەكات و دەخوێنێت، بۆ نموونە: ئەگەر بڕوانینە باشووری كوردستان، ئەوا دەبینین كە دوو شێوەزار، زمانی پەروەردە و فێركردنیەتی. گریمانە ئەوە دامانا كە دوو شێوەزار زمانی پەروەردەو فیركردنە، بەڵام دەبێت سیستەمێكی سیاسی و پەروەردەی نیشتیمانی هەبێت، تا بتوانێت ئەو فرە شێوەزارییە، بكات بە مۆدیلێكی سەرنج ڕاكێش و لێك نزیك كردنەوەی كۆمەڵگەی كوردی، نەك پەڕەدان بە لێكدابڕانی كۆمەڵگەی كوردی، بەڵام تاكوو ئێستەش ئەمە لە كۆمەڵگەی كوردی ڕووی نەداوە، بە پێچەوانەوە ڕەهەندی سیاسی و مەڕامی زیاتر لێك دابرانی ناوچە و شێوەزارەكانی زەقتر كردووە.
سەرباری ئەو تایبەتمەندیانە، تایبەتمەندییەكی تری كۆمەڵگەی مۆدێرن بوونی هەیە، كە ئەویش كار دابەشكردنە. لە كۆمەڵگەی مۆدێرندا، كار دابەشكردن بەپێی پسپۆڕییە. واتە تاكەكانیان خاوەنی شارەزای پسپۆڕانەن لە بوارە جیاجیاكاندا، هەر ئەمەش وادەكات تاكەكان نیازیان بەیەك هەبێت بۆ یارمەتیدانی یەكتری، ئەم یارمەتیدانەی ئەندامەكانی، بووتە هۆی ئەوەی كۆمەڵگەیەكی یەك پارچە بەرهەم بێت. بەڵام لە كۆمەڵگەی كوردیدا، كار دابەشكردن لەسەر بنەمای خزم خزمێنە، پەیوەندی كۆمەڵایەتی و لایەنگری حزبییە، واتە ئەگەر ناسیاوێكی كاربەدەستت هەبێت، ئەوا دەكرێت نەخویندەواربیت و ببیت بە وەزیری ڕۆشەنبیری. ئەمەش ئەوە دەگەینێت كە كار دابەشكردن لەسەر بنەمای بەرژەوەندی تایبەتییە، نەك لەسەر بنەمای پسپۆڕی و بەرژەوەندی گشتی.
ئەگەر بێت و باس لە لایەنی ئاینی كورد بكەین، ئەوا دەبینین كۆمەڵگەی كوردی، كۆمەڵگەیەكی موسڵمانە و ڕێژەیەكی كەم لە پەیڕەوانی ئاینەكانی دیكەی تێدایە. بەڵام بە شێوەیەكی گشتی موسلمانن و پەیڕەوی ئاینی ئیسلام دەكەن، بەڵام پەیڕەوكەرانیان دابەش بەسەر چەند مەزهەب و تەریقەتێكی ئاینی بوونە و هەریەكێكشیان دونیابینینێكی جیاوازیان بۆ ئیسلام هەیە، هەر ئەمەش وایكردووە كە هەر مەزهەبێك یاخود تەریقەتێك شوێنكەوتووی تایبەت بەخۆی هەبێت، بەمەش دووبارە تاكی كورد بەهۆكاری بیر و باوەڕی ئاینییەوە دابەشبووە. ئەم دابەش بوونەش پێچەوانەی بنەماكانی كۆمەڵگەی مۆدیرنە، چونكە كۆمەڵگەی مۆدیرن، كۆمەڵگەیەكی یەكگرتووە.
هەروەها لە لایەنی سیاسیشەوە (ڕامیاری، ئابووری و سەربازی)، ئەوا كۆمەڵگەی مۆدێرن خاوەن سیاسەتێكی گشتگیرە، كە دەڵالەت لە تەواوی ئەندامانی كۆمەڵگەكەی دەكات. بەڵام لە كۆمەڵگەی كوردیدا، بەهۆكاری دابەشبوونی ناوچەی و خێڵەكی، ئەوا سیاسەتێكی دابەشبووی هەیە. ئەم دابەشبوویە ناوچەییەش، وایكردووە كە هەر ناوچەیەك سیاسەتێكی تایبەت بەخۆی هەبێت. واتە بەجۆرێك سیاسەت دەكات كە لە بەرژەوەندی ناوچەكەی دابێت، نەوەك خاوەن سیاسەتێكی گشتگیربێت. جا سیاسەتەكە لە ئاستی نێوەخۆی یاخود دەرەكیدابێت. ئەم جۆرە سیاسەتەش (سیاسەتی ناوچەی)، وادەكات هەر ناوچەیەك هێزێكی سەربازی و ئابووریەكی تایبەت بە خۆی هەبێت. هەروەها هەبوونی هێزی سەربازی و ئابووری ناوچەیش، دەبێتە هۆی هێنانە كایەوەی ملمڵانێی لە نێو خودی كورددا. جگە لەمەش، لە هەركات و ساتێكدا مەترسی بەریەك كەوتنیان لەگەڵ یەكتریدا هەیە، بە هۆكاری بەرژەوەندییە ناوچەیی و تایبەتییەكانیانەوە.
