(بەشی یەكەم)
موحسین عیسا
كۆمەڵگە داهێنانێكی مرۆییە و تایبەتە بە مرۆڤەكان، چونكە كۆمەڵگە بەرهەمی ڕێكخستنێكە كە تەنها مرۆڤەكان دەتوانن ئەنجامی بدەن. هەر كۆمەڵگەیەكیش لە كۆمەڵە خەڵكێك پێكدێت، كە چەند تایبەتمەندییەكی هاوبەش و بەرژەوەندی هاوبەش بە دەوری یەكیان كۆ دەكاتەوە و كۆمەڵگەیەكی تایبەت بەخۆیان بونیاد دەنێن. هەڵبەتە هەر كۆمەڵگەیەكیش تایبەتمەندی تایبەت بەخۆی هەیە و لەگەڵ كۆمەڵگەیەكی تردا جیاوازە.
ئەگەر بێت و پێناسەیەكی كۆمەڵگە بكەین، ئەوا دەبینین لە چەندان ڕوانگەیەكی جیاوازەوە پێناسەی كۆمەڵگە كراوە، یەكێكیش لەو ڕوانگانەی كە پەیوەستە بەم بابەتەوە، ڕوانگەی كۆمەڵناسییە. كۆمەڵناسانیش بەم جۆرە پێناسەی كۆمەڵگەیان كردووە: “كۆمەڵگە بریتیە لە كۆمەڵێك كەس، كە خاك و كارلێك و كولتووری هاوبەشیان هەیە”. هەروا گرنگیشە بزانین، كە وشەی كۆمەڵگە بە زمانی فەرەنسی societe وە ئینگلیزی society دێت، كە هەردوو وشەكانیش لە ڕەگی وشەی لاتینی socieum وەرگیراوە، كە بەمانای دۆست، هاوڕێ و هاوپەیمان دێت.
لەم ڕوانگەیەوە دەكرێت بڵیین، كۆمەڵگەی كوردی كۆمەڵگەیەكی مۆدێرنە، یان هەڵگری خەسڵەتگەڵی مۆدێرنە؟ هەڵبەتە هەر كۆمەڵگەیەكیش چەند بنەمایەكی تایبەت بەخۆی هەیە و پێی دەناسرێت، یەكێكیش لە بنەماكانی كۆمەڵگەی مۆدێرن، بوونی پارچە خاكێكی هاوبەشە. كۆمەڵگەی مۆدێرن، كۆمەڵگەیەكی یەك پارچەیە، كە تەواوی ئەندامەكانی تێیدا هاوبەشن. ئەگەر لەم ڕووەوە بڕوانینە كۆمەڵگەی كوردی، ئەوا بە هۆكاری ئەوەی تاكی كورد تاكوو ئێستەش خاوەن عەقڵیەتێكی خێڵەكییە، هەر ئەمەش وایكردووە حوكمڕانییەكی ناوچەیی هەبێت و خاكەكەی دابەش بەسەر چەند ناوچەیەكی جیاجیا بێت.
ئەگەر بیت و ئاوڕێك لە سەردەمی میرنشینە كوردیەكان بدەینەوە، ئەوا دەبینین كورد خاوەنی زیاتر لە ٦٠ میرنشین بووە، هەر میرنشینێكیش لە ناوچەیەكدا حوكمڕانی كردووە، ئەمەش وایكردبوو كورد بەسەر چەند حوكمڕانییەكی ناوچەیی كوردیدا دابەش بێت.
ئەگەر بێت و لە ئێستای باشووری كوردستانیش بڕوانین، ئەوا شتێك بەناوی یەكپارچەیی لە باشوور بەدی ناكەین، بەڵكوو زۆر بەڕوونی دابەشكاری لەم پارچەیەیی كوردستاندا دیارە. ئەوا بەپیی ئەم بنەمایەش بێت، كورد خاوەن خاكێكی هاوبەش نییە، كە كۆی ئەندامەكانی تێدا هاوبەش بن، بەڵكوو ئەوەی هەیەتی، خاكێكی دابەشبووی نێوان چەند دەستەڵاتێكی ناوچەییە.
هەڵبەتە ئەم دابەشكاریەش، وایكردووە كورد تاكوو ئیستەش نەبێت بە خاوەن كیانێكی سەربەخۆ، چونكە دروستكردنی كیانێكی سەربەخۆ بە یەكگرتنی ئەندامەكانییەتی، مانەوەی دابەشكاریش، لەبەرژەوەندی داگیركەرانی كوردە. داگیركەران هەمێشە هەوڵی زیندوو كردنەوەی خێڵە كوردیەكانیان داوە و پالپشتی لایەنێكیان دژ بە لایەنێكیتر كردووە، كە ئەمەش كوردی بەرەو دابەشكاری و مڵملانی ناوەخۆی بردووە.
لە پاڵ ئەم بنەمایەشدا، بنەمایەكی تری كۆمەڵگە مۆدیرن بوونی هەیە، ئەویش بوونی كۆمەڵە خەڵكێكی هاوبەشە. كۆمەڵگە ئەو شوێنەی كە مرۆڤاكان تێیدا دەژین و كارلێك لەگەڵ یەكتری دەكەن، هەر كۆمەڵگەیەكش پێویستی بە بوونی كۆمەڵە خەڵكێكی یەكگرتوو هەیە، چونكە بە بوونی كۆمەڵە خەڵكێكی یەكگرتوو، ئەوا كۆمەڵگەیەكی ئارام بەرهەم دێت، بۆ ئەوەی كۆمەڵە خەڵكێكی یەكگرتووش دروست بكرێت، ئەوا پیویستی بە دروستكردنی هاوبەشی نێوان تاكەكانیەتی، ئەو هاوبەشیەش لە گۆمەڵگەی مۆدێرندا، لە ڕێگەی بەرژەوەندی هاوبەش، كولتوورێكی هاوبەش، و…تاد، دێتەكایەوە. بەڵام ئەگەر بڕوانینە كۆمەڵگەی كوردی، ئەوەی تاكەكانی بە دەوری یەكتریدا كۆ دەكاتەوە، خێڵە(هاوخوێنی)، هەربۆیەش یەكگرتنی كۆمەڵگەیەكی خێڵەكی شتێكی ئەستەمە، چونكە بە هۆی ئەو جیاوازیانە خێڵەكان وەكوو كۆمەڵگەی بچووك پەیوەندیان لەسەر هاوخوینی و كولتوورە جیاوازییەكانی هاوخوێنییە، هەروەك دەزانین كۆمەڵگەیەكی مۆدیرن لەسەر بنەمای پەیوەندی كولتووری، قانونی، ئەرك و ماف دروست بووە، كە ئەمەش وادەكات هەموو تاكەكان ببنە هاووڵاتی ئەم كۆمەڵگەیە. بەڵام كۆمەڵگەی خێڵەكی، لەسەر بنەمایەكی كولتوور و پەیوەندییە نەریتییەكان دامەزراوە، كە هیچ هاوبەشیەك لەگەڵ كولتوور و پەیوەنییە كۆمەڵایەتییەكانی دیكە نابەستێتەوە.
یەكێكی تریش لە بنەماكانی كۆمەڵگەی مۆدێرن، بوونی مێژوویەكی هاوبەشی وشیارییە لە نێوان ئەندامەكانیدا. ئەگەر بیت و ئاوڕێك لە مێژووی كورد بدەینەوە، ئەوا كورد تا كۆتاییەكانی سەتەی ١٦ خاوەنی هیچ مێژوویەك نەبووە، كە خۆی نووسی بێتی، بەڵكوو ئەو مێژوویەی هەشی بووە، بێگانەكان لەبارەی كوردەوە نووسیویانە. هەڵبەتە ئەو مێژوویەی بێگانەكان لە بارەی كوردەوە نووسیویانە، تژی لە كەم و كوڕی بووە، چونكە زۆربەیان شارەزای كورد نەبوونە، یاخود مێژوو نووس نەبوونە، بەڵكوو بە هۆكاری جیاوازی وەك: سیخوڕی و سەربازی، لەژیر ناوی مێژوو نووس و گەڕیدە، سەردانی كوردستانییان كردووە.
هەڵبەتە ئەو مێژووەیەی كورد هەیەتی، مێژوویەكی ناوچەییە، یاخود مێژوویەكی وەسفی بووە. یەكەم مێژوو نووسی كوردیش، شەرەفخانی بەدلیسی بووە، كە شەرەفنامەی نووسیوە. هەرچی لەبارەی شەرەفنامەشەوەیە، ئەوا شەرەفخان نەیتوانیوە بێلایەنانە مێژووی كورد بنووسێتەوە، بەڵكوو ئەوەی نووسیویەتی لایەنگری پێوەدیارە، هەروەك ئەوەی كە بە ناراستەوەخۆ بنەماڵەكەی(بنەماڵەی ڕۆژەكی)، بە باشترین بنەماڵە دەزانێت بۆ حوكمڕانی كردنی كورد. وێرای لایەنگرییەكەی، بەڵام تا ئێستەش ئەو كێشەو گرفتانەی سەبارەت بە كۆمەڵگەی كوردی و كورد بە گشتی باسی دەكات، ئەوا كورد تا كوو ئێستەش بە دەستییەوە ئاڵوودە بووە، بۆ نموونە: خۆ خۆری، شەری بەردەوامی خێلەكان، بوون بە پاشكۆی دوژمن، نەخویندەواری، نیشتیمانپەروەری و…تاد.
ئەمەش سروشتی كۆمەڵگەی خێڵە و تاكوو ئێستەش كۆمەڵگەی كوردی بە دەستییەوە دە ناڵێنێت، هەر ئەمەش وادەكات ئاسان دابەش بێت و دوژمنیش كار لەسەر ئەم لاوازیانە بكات. دواجاریش ئەمە وادەكات كۆمەڵگەی كوردی نەبیت بە كۆمەڵگەیەكی سەقامگیر و بیر لە دروست بوونی ئەم بنەما مۆدێرنانە بكاتەوە كە كۆمەڵگەی مۆدێرن پێویستی پێیەتی.
بۆیە لێرەدا ناتوانین بڵێین كورد مێژوویەكی هاوبەشی هەبووە، بەڵكوو ئەوەی هەیبووە، مێژوویەكی ناوچەیی بووە، چونكە كورد خاكێكی هاوبەش و حوكمڕانییەكی هاوبەشی نەبووە، هەر بۆیەش هەر ناوچەیەك مێژوویەكی تایبەت بەخۆی نووسیوە و وەسفی لایەنێك یاخود میرنشینێكی كردووە.
هەروەها گرنگە لیرەدا جەخت لە گرنگی مێژوو بكەینەوە، چونكە هەر گەڵ و نەتەوەیەك لە ڕێگەی مێژووەكەیەوە دەتوانێت داهاتووی خۆی بنەخشێنێت. واتە لە ڕێگەی مێژووەكەیەوە دەتوانێت سوود لەو شكستانە وەربگرێت كە لە ڕابردوودا ڕوو بەڕووی بونەتەوە. بۆ ئەمەش پێویستی بە مێژوویەك هەیە، كە ئەو ڕوودا و شكستانەی تێدا تۆمار كرابێت.
