قوتابی:- مەلا نەجات مەلا باڵەكی
زانكۆی سۆران فاكەڵتی-ئاداب
بەشی مێژوو قۆناغی چوارەم
دەسپێكی هەر بابەتێك لە ڕووی زانستییەوە پێویستە سەیرێكی ڕابردوو بكەین، بۆ ئەوەی بزانین بناغەی ئەم بەرهەمە یاخ ئەم دروست بوونە لەكوێیەوە سەرچاوەی گرتووە. داگیركاری و ئینتداب یەكێكن لە قۆناغە بەردەوامەكانی مێژوو، خۆی لەخۆیدا لەجیهانی سەرزەمیندا پڕاو پڕ لە خەڵقی خودا یەكێك لەوان مرۆڤە. مررۆڤ بوونی جیاوازی و چینایەتی و ڕەگەزپەرستی لەخودیدا سەری هەڵداوە سەرهەڵدانی جیاوازی و نایەكسانی دەگەڕێتەوە بۆ لایەنی سروشتی و مرۆیی، ئەم جیاوازیە وایكردوە ئەم پێكهاتانە لێی درووست بێت:- بنەماڵە، تیرە، عەشیرەت، هۆز، میرنشین، نەتەوە ئینجا دەوڵەت.
لەئەنجامی جیاوازی و نایەكسانی و تەماحكاری شتێك سەرهەڵدەدات كە پێی دەگوترێت داگیركاری یان داگیركردن. ئەم داگیركردنە بەكۆمەڵێك ئامانج و هۆكاربووە، خۆی داگیركردن لەنێوان وڵاتان ڕیشەیەكی كۆنی هەبووە هەرلەمێژوودا لەپێناو دەست بەسەر داگرتن و زاڵ بوون و هەژموونی خۆی چ لەلایەنی سیاسی یان ئابووری یان بازرگانی و یان سەربازی خۆی بەسەر شوێن و ناوچە و دەوڵەتدا سەپاندووە بە لاوازی لایەنی دووەم.
داگیركردن دوو جۆری هەیە شێوازی ڕاستەوخۆ و شێوازی ناڕاستەوخۆ، كاتێك وڵاتێك دەست دەكات بەداگیركردنی وڵاتێكی تر لەئەنجام هەرچی خێرو بێری ئەو وڵاتەیە بەتاڵانی دەبات بە زەبری هێزو سووپا وڵاتەكە لەهەموو ڕوێكەوە دەوڵەمەندبێت یان مامناوەند دەوڵەمەندیەكە لە كانزاو بەرهەمی كشتوكاڵی نەوت و زێڕو زیو هتد.. هەروەها شوێنە ستراتیژیەكەی كاردەكاتە سەر شارستانییەتی ئەو وڵاتەش هەندێك جار وڵاتەكە دەشێوێنێ دەیخاتە باری دواكەوتووی چۆكی پێدادەنێت لەسەرحسابی ئەو وڵاتە خۆی پێش دەخات هەرچی داهاتی وڵاتەكەیە دەیبات ئەمە دەچێتە قاڵبی شێوازی ڕاستەوخۆ.
داگیركاری بەشێوازی ناڕاستەوخۆ هەیە لەبڵاوكردنەوەی فیكر، لایەنی ئاینی و لایەنی بازرگانی و ئابووری هەروەها داگیركردن كاردەكاتە سەر لایەنی ڕۆشنبیری ئاستی ڕۆشنبیری و زانستی ئەو وڵاتە لاوازدەكات، داگیركردن دەبێتە هۆی ڕوخانی شارستانییەت و كلتوور و دابونەریتی ئەو وڵاتە. بەمە سامانی ئەووڵاتە سیمای ئەو وڵاتە ناسنامەی ئەو وڵاتە لەناودەچێت یان دەشێوێنێت. لەم داگیركاریە بەئامانجی گواستنەوەی كلتوور و ڕۆشنبیری زاستی و ئاین و زمان تەكنیكی سەربازی و پێشكەوتنی چەك و زانست. لەناوی دەچەسپێنێ بەڕاستەوخۆ و ناڕاستەو خۆ نموونە: زۆرێك لە وڵات هەن لەكۆندا ڕووبەرووی داگیركاری بوونەتەوە هەندێك سودی لێوەرگرتوە هەندێك تا ئێستاش دەناڵێنێ وەك بەشێكی وڵاتانی كیشوەری ئەفریقیا و ئەو وڵاتەی سودی لەو داگیركاری وەرگرتییە وەك وڵاتی عێراق.
زۆرجار داگیركاری هەرتەنها لایەنی خراپی نییە داگیركاری لەمێژودا هەیە بۆتە هۆی هۆشیار بوونەوەی بەشێكی نەتەوە و دروست بوونی هەستی نەتەوایەتی و دروست بوونی دەوڵەت شۆڕش و چاكسازی ناوخۆیی و دیاریكردنی سنوور وەك لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبینرێ.
لەوڵاتێكی وەك عێراق كە مێژووی دروست بوونی دەوڵەتەكە بەرهەمی داگیركاری بریتانیا بووە، هەروەها زۆرێك لە وڵاتانی ئەفریقیا توانیان چەندین و شۆڕش و جولانەوە بكەن كە هەستی نەتەوایەتی تێدا دەركەوت لەپێناو ئازادی و یەكسانی دژی داگیركاری تا داگیركاری نەبوو نەیان توانی شێوازی خۆیان بگۆڕن لە وەستانەوە بۆ هەستان بەروپێشچوون.
لەمەسەلەی داگیركاری لەهەموو وڵاتێك زیاتر سەرسامم بەوڵاتی عێراق لەبەرئەوەی یەكێكە لەو نەتەوانەی سودی وەرگرت لەم داگیركاریەو ئینتدابە.
كاتێك بریتانییەكان لە جەنگی جیهانی یەكەم وردە وردە عێراقی خستە ژێر دەسەڵاتی خۆی لە كۆنفرانسی ئاشتی لە پاریس لە ساڵی ١٩١٩ عێراق بوو بە ژێر دەستەی بریتانی ئەوكاتە سەردەمێكی نوێ مێژووێكی نوێ گرنكی دەست پێدەكات لەبەرئەوەی لەدووای هاتنی بریتانییەكان ئینجا پاشایەتیی و كۆماری دەوڵەتداری دەستی پێكرد وای لێكرد عێراق ببێت بەیەكێك لەوڵاتە بەهێزەكان هەروەك لەسەردەمی سەدام حسێن كە عێراق چ پێگەیەكی هەبوو وەك زلهێزێك لەناوچە ڕۆژهەڵاتیەكان. ئەم مێژووە چۆن ڕوویدا بێگومان لەدووای جەنگی یەكەمی جیهانی لە 1914 تا1918 كاتێك ئەم جەنگە ڕویدا بریتانیەكان داگیركاری هێنا بۆ عێراق كە لەژێر دەستەڵاتی عوسمانیەكان بوون خۆی فەڕەنساو بریتانیا ئەو ناوچانەی لەژێر دەستەڵاتی ئەلمانییەكان و عوسمانیەكان دابوون دابەشیان كردن لەنێوان خۆیان ئینجا عێراق بوو بەموڵكی بریتانییەكان، داگیركاری بریتانی لەوكاتەی دەستی پێكرد لەعێراق ڕووبەرووی چەندین شۆڕش و جولانەوە بووەوە بۆیە بریتانییەكان مەترسیان كەوتە سەر بیریان كردەوە لەوەی چۆن بتوانن پێگەی خۆیان بەهێز بكەن لەبەرئەوەی لەناوچوونی بریتانی لەعێراق نزیك دەبووەوە بیریان لەوەكردەوە حكوومەتێكی كاتی بۆ عێراق دابنێن بەم حكوومەتە كاتییە سیستەمی ئینتدابیان بەسەر سەپاند واتە تەنها سەرپەرشتی بكات بەڕێوەیببات، تەداخوڵی نەكات، هەستا بەدانانی مەلیك بۆ عێراق بەم شێوەیە بارودۆخی عێراق كەمێك هێوربووەوە ئەم سیستەمە چییە و چۆن بووە.. لەپاش داگیركاری وشەیەكی تر بەكارهێنرا لەو سەردەمانەی ئستا پێی دەگوترێت ئینتداب كە لەدوای جەنگی جیهانی دووەم سەری هەڵدا، وەك سیستەم كە پێشتر بوونی نەبوو لەدوای جەنگی دووەمی جیهانی وڵاتە براوەكان ئەم ناوەیان داهێنا بۆ ئەو وڵاتانەی كە توانای خۆ بەڕێوەبردنیان نییە لاوازن یان مامناوەند بریتانیا بۆئەوەی وڵاتی عێراق بەڕێوەببات لەژێر فەرمانی خۆی سیستەمی ئینتدابی بەكارهێنا یان ژێر فەرمان. دوایی دەستی كرد بەڕاوێژ كاتێك یاسای دەستووری هونەری دانا ڕاوێژی كاری دانا هەر لەدیوانی كۆشكی پاشایەتی بۆ سەرۆكایەتی وەزیران و وەزیرەكان فەرمانگە سەرەكییەكانی دەوڵەت كاری ئەمانەی فێركردن بەرپرسی عێراقییەكان.
ئەگەر هەریەك لەبەرپرسەكانی عێراقی هەڵەیەكی كردبا دووبارە بۆی ڕاست دەكرایەوە لەماوەی 38 ساڵ بنچینەیەكی پتەو دەوڵەتی دەستووری داهێنرا بەرەبەرە كلتووری حوكمڕانی دەوڵەتداری دروست بوو.
ئینتداب و لەداگیركردن جیاوازن لەیەكتر، داگیركردن شێوەیەكە ڕووحم بە هیچ ناكات دەست دەكات بە قۆرخكردنی هەموو لایەنێكی نەتەوە، بەڵام ئینتداب شێوەیەكە یان سیستەمێكە بەواتای سەرپەرشتی كردن دێت بەڕێیوەدەبات وەك داگركردن بێویژدان نییە، لەساڵی 1920ز ئەم بڕیارە جێبەجێ كرا، عێراق یەكێك بوو لەو وڵاتانەی عەرەبی توانی سەربەخۆی بەدەست بێنێ پێش ئینتداب لەجەنگی جیهانی یەكەم سەردمی جەنگی جیهانی دووەم بەداگیركردن بوو لەپاشان ئینتداب دەستی پێكرد، ئەمە بەردەوام بوو تا ساڵی 1932 دوای چەندین شۆرش.
هاتنی بریتانییەكان بۆ عێراق نەك تەنها بریتانییەكان پێشتریش لەژێر چەندین نەتەوەی تربووە پێشتر عێراق لە مێژوودا بە وڵاتی دوو ڕووبار ناسراوە مێژووی ئەم ناوچەیە بۆ ١٠ هەزار ساڵ زیاتر دەگەڕێتەوە خاوەن میژوویەكی زۆر دوور و درێژە سۆمەرییەكان ئەكەدییەكان ئاشوورییەكان بابلییەكان لە نەتەوە دێرینەكانی ئەم وڵاتەن خاوەنی شارستانییەتییەكی بەرزبووە لە مێژووی خۆیدا، چەندین جار تووشی داگیركاری و هێرشی نەتەوەكان بووەتەوە لە سەردەمە جیاوازەكانی، ئەمەش بەهۆی بوونی شوێنی عێراق وەك ناوچەیەكی جوگرافی گرنگ. هەریەكە لە ساسانییەكان سەفەوییەكان عوسمانییەكان مەغۆلەكان مەمالیكەكان ئینگلیزەكان بۆ ماوەیەكی زۆر فەرمانڕەواییان لە عێراق كردووە.
لەوكاتەی دەوڵەتی عوسمانی لەعێراق لاوازبوو بەرەو لەناوچون چوو لەهەموو لایەك پەلاماری دەدرا عراقیش یەكێكە لەوڵاتە گرنگەكان ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەگشتی لەجیهاندا كە لەكۆنەوە تاكو ئێستا نەتەوەكان چاویان تێدا بڕیووە. عێراق گرنگە لەڕووی ستراتیژیەوە، كە شوێنێكە دەست بەسەرداگرتنی لەلایان هەروڵاتێك دەتوانێ سەیتەرە بكات بەسەر چوار دەوروبەری جیهان بەتایبەتی لەلایەنی سەربازی و بازرگانی كە كەوتۆتە سەر دەریا، هەروەها عێراق گرنگە لەلایەنی كشتوكاڵی زۆركردن و دروستكردنی بەرهەمی ناوخۆی وڵاتێكە وەك پردێك وایە لەنێوان وڵاتەكات كە ڕێگای ئاوریشم بووە لەكۆنەوە، هەروەها بوونی دوو ڕووباری گرنك وەك دیجلەو و فوڕات، وە لایەنی كشتوكاڵی هەروەها بەگرتنی عێراق دەتوانێت مەترسیەكانی كەم بكاتەوە دەتوانێ پێگەی خۆی دروست بكات، لەگەڵ ئەوەشدا عێراق خاكەكەی پڕە لە كانزاو بەرهەمی نەوت و بەپیت، هەروەها بوونی خاكەكەی و لایەنی شارستانییەتەكەی.
سەپاندنی ئەم سیستەمی ئینتدابە لۆگەلانێك بوو كە تاز سەربەخۆ بوون بۆ داهێنان و چۆنیەتی حوكمڕانی كردن لەلایەن دەوڵەتە سەركەوتووەكانی جەنگی دووەمی جیهانی.
عێراق پێشتر لەسەردەمی عوسمانییەكان لەوپەڕی خراپی باروودۆخ دابوو لایەنی ڕۆشنبیری زۆر دواكەوتوبوو لایەنی كشتوكاڵی زۆر خراپ بووە، لایەنی ئابووری خەڵك لە برسێتی دابوون وەلایەنی كۆمەڵایەتیش. دووای داگیركردن و هێنانی سیستەمی ئینتداب وڵاتی عێراق هەناسەیەكی بەبەر خۆیدا هێناوە دەستی كرد بەگەشەكردن ئینتداب، عێراقی كردە وڵاتێك كە بتوانێ بەربەرەكانی وڵاتە زڵهێزەكان بكات لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست یانی ئەم ئینتدابە بۆ عێراقییەكان خێرو بێری هەبوو لەسەر سیستەمی بریتانی بوون، بە (عراقی عزیم ) وەك سەدام حوسێن دەڵێت (عراق العزیم) لەپاش ئینتداب چەندنی شۆڕش و جولانەوەو كودەتا كران، ئینتداب زۆری نەكێشا لەبەرئەوەی خەڵك هوشیار بووەوە كە لەژێر داگیركاری بریتانیایە وە ئینتداب ئەوكاتەی سەپێنرا لەبەرژوندی سونەعەرەبەكان بوو، هەرچی شیعەكان بوون، بەڵاوەی نان نەتەوەی كورد كە بەدووەم نەتەوە دادەنرێت لەچوارچێوەی عێراق گرنگی پێنەدان توركەكانی ون كرد هۆكاری گرنكی دان بە سونەكان، دەگەڕێتەوە بۆ زیرەكی سیسەتەكەی بریتانیا من لەوەتەی خوێندنەوەم هەیە بۆ وڵاتە زلهێزەكانی جیهان تا ئستا وڵاتێكم نەبینیوە وەك ئینگلیز و بریتانیە، هێندە زیرەك بن لەڕووی سیاسەتەوە، بۆیە لەبەر ئەوەی سونەكانی دانا لەداهاتوو دەیزانی شیعەكان و كوردەكان مەترسی بۆ پەیدا دەكەن بۆیە هەستا بەدانانی سونەكان لەسەر دەسەڵات، بەڵام لەپاشان خەڵك هۆشیاری لەناو بڵاوبووەوە تێگەیشت كە هێشتا لەژێر داگیركاریە بۆیە خەڵك چەندین جولانەوەو شۆڕشیان كرد لە1921 و 1922 چەندین ڕووداوی تری گرنگ ڕوویاندان نەك لەناو عەڕەبەكان بگرە كوردەكانیش لەوە بێبەش نەبوون بۆیە شۆڕشێك كرا لەنێو كوردەكان كە لەمێژودا بە شۆڕشی شێخ مەحموود ناسراوە ئەمە لەدژی ئەو ئینتدابە بووە دژی داگیركاری بریتانیا بووە بەهاوكاری لەگەڵ عێراقیەكان توانیان كۆتای بەئینتدابی بریتانی بهێنن ئەم ئینتدابە هیچ گرنگی بەنەتەوەی كوردەكان نەدا، بۆیە لەگەڵ عەڕەبەكان هەستان بەشۆڕش تا كۆتایان پێهێنا دوای ئەوەی بریتانیەكان پاشایەكیان بۆدانان و سیستەمێكیان بۆدانان و حكوومەتێكیان بۆدروست كردن، بیریان كردەوە لەوەی خۆیان فڕێدەن لەژێر داگیركاری نیشانیان دا كە ئێمە پێویستمان بەهیچ دەوڵەتێك نییە، بەڕێوەمان ببات ئێمە خۆمانین، بۆیە توانیان بگەن بە ئامانجیان ئینتداب و داگیركاری بووبە درووست بوونی مێژووێكی نوێ دەوڵەتی عێراقی كە پێشتر عێراق هیچ بنەمایەكی نەبوو وەك دەوڵەت . لەم قۆناغەوە دەستیان كرد بەدروست بوونی پێگەكانی دەوڵەتداری تا وای لێهات عێراق ببێت بە وڵاتێك لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. خۆی بەڕێوەببات.