سەنار شێرۆكی
یاسای فڕۆكەوانی نێودەوڵەتی ئەو بوارەی یاسایە كە یاسا و ڕێسا یاساییەكانی پەیوەست بە ڕێكخستنی تێپەڕێن و كارپێكردنی فڕۆكە، هەروەها پەیوەندییەكانی سەرهەڵدانی ئەم چالاكییانە دەكۆڵێتەوە (جەباری، ١٣٨١: ٧). ئەم مافانە لە ڕاپۆرتی ساڵی ١٩١٠ و دوای پەیمانی پاریس لە ساڵی ١٩١٩ دەست پێدەكات كە یەكەم بەڵگەنامەی یاسایی پابەندكەرە لە بواری مافە ئاسمانییەكان، لە ساڵانی ١٩٢٦ و ١٩٢٨ گەیشتە پەیماننامەی ئیبرۆ-ئەمریكی (1) و پان-ئەمریكی (2) و بە پەیمانی شیكاگۆ (3) لە ساڵی ١٩٤٤ و دامەزراندنی ICAO لە ساڵی ١٩٤٧ گەیشتە لوتكە.
لە پەیمانی شیكاگۆدا، دوای ئەوەی لە بڕگە سەرەتاییەكانی پەیماننامەكەدا بنەما و ڕێساكانی بەڕێوەبردنی فڕۆكەوانی نێودەوڵەتی، لەوانەش سەروەری، خستەڕوو، فڕۆكەی نیشتمانی لە فڕۆكە حكوومییەكان جیا دەكاتەوە و مەرجی ئەوە دەخاتە ڕوو كە ئەم پەیماننامەیە تەنیا لە فڕۆكەی نیشتمانیدا سنووردارە و فڕۆكەی حكومی ناگرێتەوە (4). وە لەكاتێكدا ڕایگەیاندووە كە خاوەندارێتی فڕۆكەكە یان بەڕێوەبردنی هێڵی ئاسمانی لەلایەن حكوومەتەوە هیچ ڕۆڵێكی نییە لە دیاریكردنی جۆری فڕۆكەكەدا؛ ئەو دەستەواژەی فڕۆكەی حكوومی بەو فڕۆكانە دەزانێت كە لە خزمەتگوزارییەكانی سوپا و گومرگ و هێزەكانی پۆلیسدا بەكاردەهێنرێن.
لە لایەكی ترەوە ئەم پەیماننامەیە لە مادەی (٨)ی خۆیدا ئاماژە بە فڕۆكەی بێ سەرنشین(5) دەكات و دەڵێت: “هیچ فڕۆكەیەك كە توانای فڕینی بێ فڕۆكەوانی هەبێت نابێت بەبێ مۆڵەتی تایبەت و بەپێی بڕگەكانی ئەو مۆڵەتە بەسەر وڵاتانی پەیمانبەستی دیكەدا بفڕێت”. .” بەبێ فڕۆكەوان بفڕە هەر وڵاتێكی گرێبەستكار بەڵێن دەدات كە كۆنترۆڵی فڕینی فڕۆكەیەكی بێ سەرنشینی لەو شێوەیە لەو ناوچانەدا بكات كە ئازادن بۆ فڕینی فڕۆكە نیشتمانییەكان، بۆ ئەوەی هیچ مەترسییەك لەسەر فڕۆكە نیشتمانییەكان دروست نەبێت.
بۆیە پەیماننامەی شیكاگۆ ڕێنماییەكی تایبەتی هەیە بۆ فڕۆكەی بێفڕۆكەوان كە لە مادەی (٨)دا دیارە. لە ساڵی ٢٠١١ بە داننان بە پەرەپێدانی تەكنەلۆژیای فڕۆكەی بێ سەرنشین وەك دیاردەیەكی نوێ لە سەرانسەری جیهان، وڵاتانی ئەندامی(ICAO)دەستیان كرد بە دروستكردنی چوارچێوەیەكی یاسایی بۆ بەكارهێنانی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان كە لە مادەی (٨)ەوە فراوانتر بوو، لە كۆتاییدا، حكوومەتەكان لە پێشكەشكردنی زنجیرەیەك ستاندارد و پراكتیزە پێشنیار كراوەكان سەركەوتوو بوون (11 (SARPS لە ژێر ناوی ڕێساكانی فڕۆكەی بێ سەرنشین، كە هەر چەندە تایبەتە بە بەكارهێنانی فڕۆكەی بێ سەرنشینی مەدەنی، بەڵام دەتوانێت وەك چوارچێوەیەكی ڕەوا بۆ بەكارهێنانی فڕۆكەی بێ سەرنشین بێت فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكان لە ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكاندا چەكدار بن(. Ronconi 2014: 161)
لەسەر بنەمای ئەمەش یەكێك لەو پرسانەی كە لە بەكارهێنانی فڕۆكەی بێفڕۆكەواندا هاتۆتە ئاراوە ئەوەیە كە ئایا یاسای فڕۆكەوانی نێودەوڵەتی ڕێسای بەكارهێنانی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی هەیە و ئایا دەتوانرێت ڕێسای ڕێكخستنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان لە پەیمانی شیكاگۆوە وەربگیرێت.
سیستەمی فڕۆكەی بێ سەرنشین (6) وەك فڕۆكەی بێ سەرنشین لە چالاكییە سەربازی و حكوومییەكان وەك فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی چاودێری لەسەر ڕێوشوێنی فریاگوزاری، ئاگركەوتنەوە لە دارستانەكان و پاراستنی بەنداو و دامەزراوە تایبەتەكان لەلایەن دامەزراوە تایبەتەكانەوە بۆ شتگەلێكی وەك نەخشەكێشان، وێنەگرتن و چاككردنەوەی دزەكردنی بۆری غاز بەڵام ڕێكخستنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان لە قۆناغە سەرەتاییەكانی گەشەكردندایە و چەندین ڕێكخراو كە هەوڵدەدەن فڕۆكەی بێفڕۆكەوان ڕێكبخەن وەك (ICAO 7) و ڕێكخراوی ئەوروپی بۆ سەلامەتی و بەرهەمهێنانی ئامێرە ئۆتۆماتیكیەكانی فڕین (8) ئەو كارە دەكەن( Završnik, 2016 : 186)
پرەنسیپی سەروەریی تەواو و تایبەتی دەوڵەت بەسەر ئاسمانی وڵاتەكەیدا لە مادەی (١)ی ڕێككەوتننامەی شیكاگۆدا بەرجەستە كراوە و بەپێی مادەی (٢)ی ڕێككەوتننامەكە، سەروەری ئاسمانی دەوڵەت فەزای سەرووی زەوی و خاكی تەنیشت خۆی دەگرێتەوە ئاوەكان لە ژێر سەروەری خۆیدا، ئەمەش وا دەكات ئەم جۆرە سەروەرییە بناسرێت( CC44، 1944: ماددەی 1&2)
پێدەچێت پێویست بێت گرنگی بەو ڕاستییە بدرێت كە لە باسكردنی پەیوەندی نێوان فڕۆكەی بێفڕۆكەوان و پەیمانی شیكاگۆدا، بنەمای ئەو پرسە، كە فڕۆكەی بێفڕۆكەوانە، زیاتر باس دەكرێت و بابەتی دیكەی وەك پرەنسیپی سەروەری باس نەكراوە، چونكە پێشوەختە ئەوەیە كە حكوومەت كە فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكە بەكاردەهێنێت ڕەزامەندی حكوومەتی خاكی هەیە و مەرج نییە بنەماكانی دەستێوەردان نەكردن و بەكارنەهێنانی هێزی پێشێل كردبێت، یان لەسەر بنەمای داواكاری وڵات بۆ یارمەتی، بۆیە جا لەسەر بنەمای ڕەزامەندی خاكی وڵات بێت یان لەسەر بنەمای داواكاری وڵات، ئەم بەكارهێنانی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان ڕێگەپێدراوە( Groof2016: 141)
لێرەدا سەروەری ئاماژەیە بۆ سەربەخۆیی هەوا و بۆشایی هەر وڵاتێك سەربەخۆ لە وڵاتانی دیكە. لە ماددەی (١)ی ڕێككەوتننامەی شیكاگۆدا هاتووە كە “دەوڵەتی گرێبەستكار سەروەرییەكی تەواو و تایبەتی هەیە بەسەر ئاسمانی سەرووی خاكەكەیدا”، لەكاتێكدا مادەی (٨)ی ڕێككەوتننامەی شیكاگۆ بە ئاشكرا فڕینی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان بەبێ ڕەزامەندی پێشوەختەی حكوومەتەكانی دیكە قەدەغە دەكات ( Abeyratne, 2015: 069)
هەروەها پێویستە ئاماژە بەوە بكرێت كە داهاتووی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان تا ڕادەیەكی زۆر پەیوەستە بە چۆنیەتی بەكارهێنانی حكوومەتەكان، ئەمەش بەو مانایەیە كە دۆخی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی پێشوەختە دڵنیا نییە و بە پلانی فڕین دیاری دەكرێت كە حكوومەت پلانی بۆ داناوە، هەر فڕۆكەیەكی بێفڕۆكەوان ڕەنگە بۆ ئۆپەراسیۆنێكی سەربازی و ئۆپەراسیۆنێكی دیكە بۆ هاوكاری مرۆیی بەكاربهێنرێت، بۆیە سروشتی فڕین گرنگە لەو یاسایەی كە بەڕێوەی دەبات (Abeyratne2015: 77). جگە لەوەش، فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكان لە یاسای فڕۆكەوانی نێودەوڵەتیدا هیچ بەرگرییەكی ڕەها و تایبەتیان نییە (Abeyratne 2015: 245).