محەمەد ئامۆكەیی – زاری كرمانجی:
هێشو دارا، چالاكوانی كۆمەڵگەی مەدەنی داكۆكیكاری پرسی ئافرەتان لە دیمانەیەكی زاری كرمانجی باس لە دۆخی ئازادی ژنان و لێكەوتەكانی كۆچی گەنجان لەسەر پڕۆسەی هاوسەگیری و بەشداری پێكردنی ئافرەتان لە سێكتەرەكانی حكومڕانی گەنگەشە دەكات.
*دۆخی ئازادی ئافرەتان لە هەرێمی كوردستان چۆن هەڵدەسەنگێنی؟
ئافرەتان لەباشوری كوردستان لە گشت قۆناغەكانی خەباتی نەتەوەییدا ڕۆڵ و كاریگەری خۆیان هەبووە، لەدوای دروستبوونی هەرێمی كوردستانیشەوە ڕۆڵی ئافرەتان لە پرۆسەی حوكمڕانیدا دیار و بەرچاوبووە، هەر لەیەكەم خولی پەرلەمانی كوردستاندا ژمارەیەك ئافرەت ئەندامی پەرلەمان بوون هەتا ئێستایش كە بەپێی یاسا نابێت ڕێژەی ئافرەت لە پەرلەماندا لەسەدا سی كەمتر بێت، كەئەمە لەپێش عێراقیشەوەیە كە ئەوان لە سەدا بیستوپێنجیان لە دەستوردا جێگیركردووە، لەڕوی پێگەی یاساییشەوە ئافرەتان دۆخیان بەرەو باشتر چووە، یاسای باری كەسێتی هەمواركراوەتەوە و فرەژنی قەدەغەكراوە، لە دادگاكاندا دادوەری ئافرەت هەیە و تەنانەت داواكاری گشتی ئافرەت هەیە، هەروەها وەك پارێزگاریەك بۆ ئافرەتان لە توندوتیژی و چەوسانەوەی كۆمەڵایەتی یاسای توندوتیژی خێزانی دەرچووە و بەشێكی باش لە پارێزگاری بۆ ئافرەتان دابین كردووە، لەڕوی جێبەجێكردنیشەوە بەڕێوەبەرایەتیەكانی ڕوبەڕووبوونەوەی توندوتیژی بوونیان هەیە لەگشت شاروشارۆچكەكاندا، كە ئەمانە ئاماژەن بۆ ئەوەی لەڕوی دامەزراوەیی و بایەخ پێدانی حكومەتەوە دۆخی ئافرەتان گۆڕاوە و بەرەو باشی چووە، بەڵام ڕویەكی تری بابەتەكە ڕوی كۆمەڵایەتی و ڕوانگەی كۆمەڵگەیە بۆ ئافرەت كە ئەمەیان پێویستی بەكارلەسەركردنی زیاتر هەیە و سروشتی كۆمەڵگەی كوردستانی كاریگەری لەسەر ئەوە هەیە لێرە و لەوێ حاڵەتەكانی توندوتیژی بوونیان هەیە، بەڵام كەس لەوانە لە یاسا قوتار نەبوون و لە كۆتاییدا سزای توندوتیژكاران دراوە.
*لە روانگەی زانستی كۆمەڵناسیەوە ، چۆن خوێندنەوە بۆ كلتووری كۆمەڵگەی كوردی دەكرێت؟ ئایە بە میتۆدێك دەتوانریت هەندێك كلتووری ناتەندروست كاڵبكرێتەوە، بەتایبەتی توندوتیژی خێزانی و پەروەردەیی؟
لەڕاستیا ئەوە پێویستی بەتوێژینەوەیەكی مەیدانی و زانستی وەڵامی وردی بدرێتەوە، بەڵام هیچ گومان لەوەدا نیە كە كەلتور و دابونەریت لە كوردستاندا هۆكارێكی كاریگەری پەرەسەندنی توندوتیژیە خێزانیەكانن، بێگومان ئەمەیش تەنها بەهەبوونی یاسا و سزای یاسایی چارەسەر ناكرێت، بەڵكو پێویستی بە هەڵمەتێكی هۆشیاری فراوان هەیە بەشێوەیەكی دەستەجەمعی لەنێوان گشت دامەزراوە پەیوەندیدارەكاندا، بەتایبەتی پەروەردە و زانایانی ئاینی و دەزگای دادوەری و دەزگای جێبەجێكردن و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی و دەزگاكانی ڕاگەیاندن، كەهەمویان پێكەوە بە بەرنامەیەكی چڕی هەمەلایەن كار بۆ ئەوە بكەن كە مەرج نیە هەموو دابونەریتێك پیرۆز و شیاوی ڕێزلێگرتن بێت، بەڵكو دەشێ هەندێك لەوانە و هەنێ كلتوور پێویستی بە گۆڕین و دووبارە بنیات نانەوە هەبێت وهەندێ دابونەریتیش وەلاوە بخرێن، بۆئەوەی ئاسایشی كۆمەڵایەتی پارێزراو بێت، وە بتوانین پێ بەپێی دۆخ و قۆناغەكان كۆمەڵگەكەمان بەرەوپێشەوە ببەین، لەبڕی ترس و تۆقاندن لەنێوان خێزانەكاندا چەمكی متمانە و ڕێز و خۆشەویستی پەرە پێبدەین، وە لە قوتابخانەكانەوە پەروەردەیەكی هاوسەنگی نەوەكان بكەین بەوەی ئافرەتیش شیاوی ڕێز و حۆرمەت وپێگەیە و دەبێت وەك مرۆڤێكی كامڵ و خاوەن ئیرادە مامەڵەی لەگەڵ بكرێت.
*لە ئێستای كۆمەڵگەی كوردی بابەتێك بۆتە جێگای قسەكردن، ئەویش كۆچی گەنجان و كەمبوونەوەی پڕۆسەی هاوسەرگیرەیە، ئایا ئەمە كاریگەری لەسەر ئاسایشی كۆمەڵایەتی نابێت؟
بێگومان پڕۆسەی هاوسەرگیری مایەی بەردەوامی كۆمەڵگەكان و نوێبوونەوەی كۆمەڵگەیە، ئەوەی لەكوردستان هەیە كەمبوونەوەی پڕۆسەی هاوسەرگیریە و لەهەمان كاتدا هەڵوەشانەوەی خێزان و جیابوونەوەی هاوسەرانیش بەڕێژەیەكی بەرچاو بوونی هەیە، ئەمە مەترسیەكی جدییە لەسەر ئاسایشی كۆمەڵایەتی و ئاسایشی خێزان، وە كۆچی گەنجانیش یەكێكە لە ئەنجام و لەهەمان كاتدا هۆكاری ئەم بابەتەیش، بەشێكی ئەمەش پەیوەندی هەیە بە ڕوانگەی گەنجان بۆ ژیان لەئەنجامی كرانەوەی كۆمەڵگە بەڕوی جیهاندا و لەهەمان كاتدا بێ كاری و نەبوونی متمانە بە داهاتوو، كە هەموو ئەمانە لە كۆتاییدا كاریگەری خراپی لەسەر گەنجان و نەوەی داهاتوو دەبێت و پێویستی بە چارەسەركردنی بنەڕەتی هەیە.
*یەكسانی جێندر لەرووی پێدانی پۆستی سیاسی و حكوومی لە باشور جێبەجێكراوە؟
لەڕاستیدا یەكسانی جێندەری لە جیهاندا شتێكی نوێ یە، بۆیە لە كوردستانیش هەوڵەكانی دروستكردنی هاوسەنگی لە دامودەزگاكاندا تازەیە، ئەڵبەتە ئەمەیش پەیوەندی هەیە بە كۆمەڵێك بابەتی ترەوە لەوانە ئاستی لێهاتوویی و شارەزایی ئافرەتان و هەبوونی ئافرەتی پسپۆڕ و بەتوانا كە بتوانرێت گشت جومگەكانی پێ پڕبكرێتەوە و بتوانرێت ئەركیان پێ بسپێردرێت، كە بەهۆی دۆخی كۆمەڵایەتی كوردستانەوە لە ڕابوردوودا ئافرەتان نەیان توانیوە وەك پیاوان لەڕوی زانستی و لێهاتووییەوە دەرفەتی خۆ پیگەیاندنیان بۆ هەڵكەوێت، بۆیە ئاساییە نەتوانرێت بۆ گشت پۆست و پلەكان ئافرەتی شیاو و پسپۆڕ بدۆزرێتەوە، بەڵام ئەمەش نابێت پاساوی ئەوەبێت كە ئافرەتان پشتگوێ بخرێن و هاوسەنگی جێندەری لە دەزگاكاندا نەهێنرێتەدی، بەتایبەتی كە ئێستا واخەریكە ئەو هۆكارانە كەم دەبنەوە كە باسمان كردن، هێنانەدی ئەم هاوسەنگیەیش پێویستی بە بەرنامەی حكومی هەیە لەپێناو تواناسازی ئافرەتاندا بۆ دروستكردنی ئافرەتی سەركردە و پشت ئەستور بەزانست و مەعریفەی قووڵ بۆ ئەوەی بتوانن شانبەشانی پیاوان بەشدارێك ئەكتیڤی كایەی سیاسی و ئیداری و حوكمڕانی بن.
*بەشداری پێكردنی ژنان لە كاروباری سیاسی بەشداری پێكردنێكی راستەقینەیە یا رووكەشیە؟
كاتێك دەتوانین بڵێین بەشداری كردنی ئافرەت لەسیاسەتدا تەواو ڕاستەقینەیە كە ئافرەت بە حەقی خۆی و بەپێی تونا و لێهاتوویی خۆی پێگە و پۆستەكان وەرگرێت و لەهەمان كاتدا ئەو پۆست و پلەیەیشی كە وەریدەگرێت خۆی تیایدا بڕیاردەری ڕاستەقینەبێت، بۆیە لەگەڵ ئەوەی لەهەرێمی كوردستان بەشداری سیاسی لە گشت ئاستەكاندا بۆ ئافرەتان فەراهەم كراوە و پشتیوانی یاساییش هەیە، بەڵام لەڕاستیا هێشتا ئەو بەشداریە لەگشت ئاستەكاندا ڕاستەقینە نیە و لەژێر هەیمەنەی پیاواندایە، وەك وەرگرتنی پلە و پۆستە باڵاكانی ئیداری و حیزبی كە بەشێكیان تەنها لەڕوی شكلیەوە ئافرەت بەڕێوەیان دەبات و بەشێكیشیان پۆستی كاریگەر و خاوەن بایەخ نین و قورسایی ئەوتۆیان نیە، بەڵام لەهەندێ ئاستدا بەشداریكردنەكە ڕاستەقینەیە مەگەر ئافرەت خۆی ویستی ئەوەی نەبێت، بۆنمونە پڕۆسەی دەنگدان پیاو و ئافرەت وەك مافی دەنگدانیان هەیە و ئافرەتیش خاوەنی ئیرادەی تەواوە و دەتوانێت بڕیاری سەربەخۆی خۆی بدات، كەچی بەداخەوە ناهۆشیاری وایكردوە لێرەشدا ئافرەت بەشداریەكەی هەندێ جار دەبێتە ڕوكەش.