ئامادەكردن: ئەحمەد هەروتی – زانكۆی سۆران بەشی مێژوو
شاری سامەڕا، لە دڵی خاكی میزۆپۆتامیادا، تەنها ناونیشانێك نییە لەسەر نەخشەی عێراقی ئەمڕۆ، بەڵكوو گەنجینەیەكی مێژووییە كە لە هەگبەیدا چیرۆكی سەردەمێك لە دەوڵەمەندی كولتووری و قەیرانە سیاسییەكانی خەلافەتی عەباسی حەشار داوە. ئەم شارە، كە لەسەر كەناری ڕۆژهەڵاتی دیجلە هەڵكەوتووە، لە ڕووی جوگرافییەوە خاوەنی پێگەیەكی ستراتیژیی ناوازە بووە، ئەمەش وایكردووە لە درێژایی مێژوودا جێگەی سەرنجی زلهێزەكان بێت. دامەزراندنی وەك پایتەختی خەلافەت لە سەدەی سێیەمی كۆچیدا، لەسەر دەستی خەلیفە موعتەسیم بیلا، خاڵێكی وەرچەرخان بوو كە هۆكارەكەی نەك تەنها ویستی دەسەڵاتدارێك بوو، بەڵكو وەڵامێك بوو بۆ پێكدادانە كۆمەڵایەتی و ئەمنییە قووڵەكان كە بەغدادی پایتەختیان گرتبووەوە. لەم نووسینەدا، تیشك دەخەینە سەر لایەنە جوگرافی و تۆپۆگرافییەكانی سامەڕا، وردەكارییەكانی دامەزراندنی وەك پایتەخت، گرنگییە ستراتیژییەكەی لە سەردەمە جیاوازەكاندا، دۆخی ئابووری و سروشتییەكەی، هەروەها مێژووە دێرینەكەی و تەلارسازییە شكۆدارەكانی، بەمەبەستی تێگەیشتن لە ڕۆڵی بێوێنەی ئەم شارە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا..
جوگرافیای شاری سامەڕا:
پێگەی ستراتیژی و تایبەتمەندییە سروشتییەكان :
بۆ تێگەیشتنێكی باشتر لە گرنگیی مێژوویی شاری سامەڕا، پێویستە سەرەتا تیشك بخرێتە سەر جوگرافیا و تایبەتمەندییە سروشتییەكانی. لە ڕووی كارگێڕییەوە، سامەڕا لە ئێستادا یەكێكە لە شارە سەرەكییەكانی پارێزگای سەڵاحەدین لە عێراق و دەكەوێتە بەشی ناوەڕاستی پارێزگاكەوە، بە دووری نزیكەی ١٢٠ كیلۆمەتر لە باكووری بەغدادی پایتەخت.
تایبەتمەندییە تۆپۆگرافی و جیۆلۆجییەكان:
ناوچەی سامەڕا خاوەن كەشوهەوایەكی وشك و بیابانییە. لە ڕووی جیۆلۆجییەوە، زەوییەكەی تەخت و دەشتاییە و نزیكەی ١٢٥ مەتر لە ئاستی ڕووی دەریاوە بەرزە. ئەم بەرزاییە سروشتییە، بەتایبەتی لەو بەشەی كە دەكەوێتە سەر كەناری ڕۆژهەڵاتی ڕووباری دیجلە، ڕۆڵێكی گرنگی لە پاراستنی شارەكەدا بینیوە، چونكە بووەتە هۆی ڕێگریكردن لە مەترسیی لافاوە وەرزییەكانی ڕووباری دیجلە و پاراستنی شارەكە لە زیانی سروشتی.
پێگەی ئەسترۆنۆمیفەلەكی): شاری سامەڕا دەكەوێتە نێوان هێڵەكانی درێژی (٤٣ بۆ ٤٥)ی ڕۆژهەڵات و بازنەكانی پانی (٣٤ بۆ ٣٥)ی باكوور.)
دامەزراندنی شاری سامەڕا: گواستنەوەی پایتەختی عەباسی لە ئەنجامی ململانێی كۆمەڵایەتییەوە :
دروستكردنی شاری سامەڕا و گواستنەوەی پایتەختی خەلافەتی عەباسی لە بەغدادەوە بۆ ئەو شارە، یەكێكە لە ڕووداوە گرنگەكانی سەردەمی خەلیفە موعتەسیم بیلا. ئەم هەنگاوە لە بنەڕەتدا وەڵامێك بوو بۆ ئەو قەیرانە كۆمەڵایەتی و ئەمنییەی كە لە ئەنجامی گۆڕانكارییەكی ستراتیژی لە پێكهاتەی سوپای خەلافەتدا سەریهەڵدابوو.
هۆكاری سەرەكیی ئەم بڕیارە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو سیاسەتە نوێیەی كە موعتەسیم پەیڕەوی كرد، كە بریتی بوو لە پشتبەستنی خەلیفە بە هێزێكی سەربازیی نوێ كە زۆرینەی لە ڕەگەزی تورك پێكهاتبوو. ئەمەش بووە هۆی پەراوێزخستنی ڕەگەزە عەرەبی و فارسییەكان لەناو سوپادا، كە پێشتر پایەی سەرەكیی هێزی سەربازیی عەباسی بوون. هاتنی ئەم ژمارە زۆرەی سەربازی تورك بۆ بەغدادی پایتەخت، كە خاوەن كلتوور و دابونەریتێكی جیاواز بوون، بووە هۆی دروستبوونی پێكدادانێكی كۆمەڵایەتیی توند.
وەك چۆن مێژوونووسی بەناوبانگ،( تەبەری) دەیگێڕێتەوە، سەربازە توركەكان بەهۆی شێوازی ژیانی سەربازی و ڕەفتارە جیاوازەكانیانەوە، بوونە هۆی دروستبوونی گرژی و ئاڵۆزییەكی زۆر لەنێو خەڵكی بەغداددا. ئەوان بە سواری ئەسپ بەناو بازاڕ و كۆڵانە قەرەباڵغەكانی شاردا بەخێرایی دەڕۆیشتن، كە زۆرجار دەبووە هۆی ئەوەی منداڵان و ژنان بكەونە ژێر پێی ئەسپەكانیانەوە و گیان لەدەست بدەن. ئەم بارودۆخە كاردانەوەی توندی دانیشتووانی بەغدادی لێكەوتەوە، تا ڕادەیەك كە تەبەری ئاماژە بەوە دەكات كە لە بیابانەكانی دەوروبەری بەغداددا تەرمی سەربازە توركە كوژراوەكان دەدۆزرانەوە، كە نیشانەی تۆڵەسەندنەوەی خەڵكی شار بوو. لە بەرامبەریشدا، توركەكان دەستیان لە كوشتنی خەڵكی سڤیل نەدەپاراست.
ئەم بارودۆخە مەترسیدارە، خەلیفە موعتەسیمی ناچار كرد كە بیر لە چارەسەرێكی بنەڕەتی بكاتەوە بۆ پاراستنی ئاسایشی هەموو لایەك و كۆتاییهێنان بەو پشێوییە. باشترین ڕێگەچارە لەلای ئەو، دوورخستنەوەی هێزە سەربازییە توركەكان بوو لە خەڵكی سڤیلی بەغداد. دواجار دوای پشكنینی چەندین ناوچەی دوور لەبەغداد ، لە كۆتاییدا بڕیاری دا شاری نوێی سامەڕا (كە بە قاتولیش ناسرابوو) هەڵبژێرێت.
بەپێی گێڕانەوەی ( ئەحمەدی كوڕی خالید)، خەلیفە موعتەسیم لە ساڵی ٢١٩ی كۆچیدا شاندێكی ناردووە بۆ پشكنینی گونجاویی ناوچەكە، و دوای دڵنیابوون لەوەی كە شوێنێكی لەبارە بۆ ژیان و نیشتەجێبوونی سوپا، پلانی دروستكردنی شارێكی نوێی داڕشت.
دوو ساڵ دوای ئەم پشكنینە، واتە لە ساڵی ٢٢١ی كۆچیدا، موعتەسیم بە فەرمی بڕیاری گواستنەوەی دا و بارەگای خەلافەت و تەواوی دامودەزگا كارگێڕییەكانی دەوڵەتی عەباسی لە بەغدادەوە گواستەوە بۆ سامەڕا. ئەم زانیارییە لەلایەن مێژوونووسانی وەك تەبەری و مەسعوودیشەوە پشتڕاست كراوەتەوە. بەم شێوەیە، شاری سامەڕا بووە پایتەختی نوێی خەلافەتی عەباسی و چارەسەرێك بوو بۆ قەیرانێكی كۆمەڵایەتیی قووڵ.
گرنگیی ستراتیژیی شاری سامەڕا پێش و لە كاتی بوون بە پایتەختی عەباسی:
شاری سامەڕا، پێش ئەوەی بە فەرمی ببێتە پایتەختی خەلافەتی عەباسی، خاوەنی پێگەیەكی ستراتیژیی سەربازی گرنگ بووە و جێگەی بایەخی خەلیفەكانی پێشوو بووە. بەپێی گێڕانەوەی مێژوونووس( ئیبن فەقیهـ)، یەكەمین خەلیفەی عەباسی، ئەبو عەباسی سەفاح، لە سەرەتادا بیری لەوە كردووەتەوە كە سامەڕا بكاتە پایتەختی دەسەڵاتەكەی، پێش ئەوەی لە كۆتاییدا شاری ئەنبار هەڵبژێرێت. بە هەمان شێوە، دووەمین خەلیفە، ئەبو جەعفەری مەنسور، هەندێك كاری ئاوەدانكردنەوەی لە شارەكەدا ئەنجام داوە و ویستوویەتی بیكاتە پایتەخت، بەڵام دواتر بەهۆی گونجاویی زیاتری شوێنەكەیەوە، بڕیاری دروستكردنی شاری بەغدادی داوە.
گرنگیی ئەم ناوچەیە بەردەوام بووە، وەك چۆن مێژوونووس (بەلازەری) ئاماژەی پێداوە، سامەڕا لای هاروونە ڕەشید”یش شوێنێكی دڵگیر و سەرنجڕاكێش بووە، تا ڕادەیەك كە كۆشكێكی تایبەتیی تێدا دروست كردووە. جگە لەوەش، پێگەی سەربازیی ئەم شارە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ئەمەوییەكان، كە تێیدا وەك بنكەیەكی سەربازیی گەورە بۆ ڕووبەڕووبوونەوە و لێدان لە بزووتنەوەی خەواریجەكان لە ناوچەی هەرێمی چیا واتا ( كوردستان ) بەكارهاتووە. ئەمەش دەریدەخات كە شارەكە زیاتر بە مەبەستی سەربازی سوودی لێ وەرگیراوە.
كاتێك خەلیفە موعتەسیم بڕیاری دا بەغداد بەجێبهێڵێت و لەگەڵ سەربازە توركەكانیدا پایتەختێكی نوێ دابمەزرێنێت، ئەم مێژووە ستراتیژییەی سامەڕا وایكرد كە ئەو شارە هەڵبژێرێت. بۆ دروستكردنی كۆشكی سەرەكیی خۆی، شوێنێكی زۆر دڵگیر و جوانی هەڵبژارد كە پێشتر خانەقایەكی مەسیحییەكانی لێ بووە و دەیڕوانی بەسەر ڕووباری دیجلەدا. موعتەسیم خانەقاكە و زەوی و باخەكانی دەوروبەری بە بڕی پێنج هەزار درهەم لە مەسیحیەكان كڕی و كردییە كۆشكی نوێی دەوڵەت و ناوەندی دەسەڵاتی خۆی.
دۆخی ئابووری و سروشتیی سامەڕا: ناكۆكیی نێوان پێگەی سیاسی و هەژاریی جوگرافی :
سەرەڕای ئەو گرنگییە سیاسی و سەربازییە زۆرەی كە خەلیفەكان بە شاری سامەڕایان دەدا، لە ڕووی سروشتی و ئابوورییەوە ناوچەیەكی سنووردار و كەم داهات بوو. ئەم ڕاستییە لەلایەن چەندین مێژوونووس و جوگرافیناسی ئەو سەردەمەوە پشتڕاست كراوەتەوە.
بۆ سەلماندنی ئەم ڕاستییە، مێژوونووس و جوگرافیناس، (ئەستەخەری)، وێنەیەكی ڕوونی ئەم دۆخەمان بۆ دەكێشێت و دەڵێت كە تەواوی زەوییە كشتوكاڵییەكان و باخ و بێستانەكان تەنها لە بەری ڕۆژهەڵاتی ڕووباری دیجلەدا بوون، لە كاتێكدا بەری ڕۆژئاوای ڕووبارەكە ناوچەیەكی وشك و بێ بەرهەم و بێ ئاو بووە. (یەعقوبی) مێژوونوسیش هەمان بۆچوون پشتڕاست دەكاتەوە و دەڵێت: “سامەڕا لە بیابانێك زیاتر هیچی تر نەبوو.” ئەو ئاماژە بەوەش دەكات كە ئەو شوێنەی دواتر بووە كۆشكی خەلیفە، لە بنەڕەتدا تەنها خانەقایەكی سادەی مەسیحییەكان بووە، و خەلیفە موعتەسیم بوو كە دەستی بە ئاوەدانكردنەوەی ناوچەكە كرد.
هەوڵەكان بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشە سروشتییە بەردەوام بوون. وەك (یاقوت حەمەوی) باسی دەكات، خەلیفە موتەوەكیل هەوڵێكی گەورەی دا بۆ ئاوەدانكردنەوەی زیاتری شارەكە و چارەسەركردنی كێشەی كەمئاوی. ئەو پڕۆژەیەكی گەورەی بۆ ڕاكێشانی دوو كەناڵی ئاوی دەستپێكرد و بڕی ٧٠٠ هەزار درهەمی بۆ تەرخان كرد، بە مەبەستی گەیاندنی ئاو بە مزگەوتی گەورە و شەقامەكانی شار. بەڵام بەداخەوە، پڕۆژەكە بە تەواوی سەركەوتوو نەبوو، چونكە پێش تەواوبوونی، خەلیفە متەوەكیل كوژرا. دوای ئەو، كوڕەكەی، خەلیفە مونتەسیر، هەوڵیدا پڕۆژەكە تەواو بكات، بەڵام ئەویش سەركەوتوو نەبوو و كارەكە بە نیوەچڵی مایەوە.
كێشەی سەرەكیی سامەڕا ئەوە بوو كە جگە لە ڕووباری دیجلە، هیچ سەرچاوەیەكی تری ئاوی وەك بیر یان كارێزی نەبوو، بە پێچەوانەی بەغدادی پایتەختی پێشوو كە لە ڕووی سەرچاوەی ئاوەوە زۆر دەوڵەمەند بوو. هەر بۆیەش خەلیفە متەوەكیل بەردەوام هەوڵی دەدا لە ڕێگەی پڕۆژەی گەورەوە سامەڕا بكاتە ڕكابەری بەغداد، بەڵام سەرەڕای هەموو هەوڵەكان، هەرگیز نەیانتوانی لە ڕووی ستراتیژی و ئاوەدانییەوە بیگەیەننە ئاستی بەغداد.
مێژووی دێرینی سامەڕا: لە نووسینە مێخییەكانەوە تا گێڕانەوە زارەكییەكان :
سامەڕا تەنها شارێكی نوێی سەردەمی عەباسی نەبووە، بەڵكو خاكێكی خاوەن مێژوویەكی دێرینە كە ڕەگ و ڕیشەی دەگەڕێتەوە بۆ شارستانیەتە كۆنەكانی میزۆپۆتامیا. كنە و پشكنینە شوێنەوارییەكان و بەڵگە مێژووییەكان ئەم ڕاستییە دەسەلمێنن و دەریدەخەن كە ئەم وارگەهە چەندین قۆناغی جیاوازی بەخۆیەوە بینیوە.
شوێنەوارناسی بەناوبانگی ئەڵمانی،( ئێرنست هێرتسفیڵد)، لە ئەنجامی كارە زانستییەكانی لە ناوچەكەدا، توانیویەتی چەندین كەلوپەلی بەنرخی سەردەمی عەباسی بدۆزێتەوە، لەگەڵ گۆڕستانێكی وێرانكراوی هەمان سەردەم كە نهێنییەكی زۆری لەخۆیدا حەشار داوە. یەكێك لە گرنگترین دۆزینەوەكانی ناوچەكە، “گردی سوان”ە كە دەكەوێتە باشووری شاری سامەڕا. ئەم گردە تەنها شوێنەوارێك نییە، بەڵكو بەڵگەیەكی زیندووە لەسەر دێرینیی ناوچەكە. لە تۆمارە مێخییەكانی سەردەمی ئاشوورییەكاندا، ناوی ئەم شوێنە بە شێوەی (Su-ur-mar-ta) هاتووە. هەروەها، لە تێكستێكی تری مێخیدا كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی بابلی كۆن، ناوی ناوچەكە بە “سومارۆ” تۆمار كراوە. ساسانییەكانیش، كە بۆ ماوەیەكی زۆر دەسەڵاتیان لەم ناوچەیەدا هەبووە، ناوی “تیرهان”یان لێنابوو، واتا خاكی بیابانی .
جگە لە بەڵگە شوێنەوارییەكان، گێڕانەوە زارەكی و مێژووییەكانیش زانیاریی گرنگمان پێ دەدەن. وەك مێژوونووس مەسعوودی باسی دەكات، كاتێك خەلیفە موعتەسیم هاتە ناوچەكە، پرس و دیدارێكی لەگەڵ مەسیحییەكانی ئەوێ كردووە و لێی پرسیون بۆچی بەم شوێنە دەڵێن سامەڕا. ئەوانیش لە وەڵامدا گوتوویانە كە ناوەكە دەگەڕێتەوە بۆ كەسایەتییەكی دێرین بە ناوی “سام”ی كوڕی نووح. ئەمە دەریدەخات كە ناوچەكە خاوەنی یادەوەرییەكی كەڤنار و قووڵ بووە.
لە سەردەمی ئیسلامیشدا، خەلیفە هاروونە ڕەشید، بەهۆی گرنگیی سەربازیی ناوچەكەوە، نازناوی “ابا الجند” (باوكی سەربازان)ی لێنابوو، كە ئەمەش نیشانەی ئەوەیە كە سامەڕا هەمیشە وەك قەڵایەك و ناوەندێكی ستراتیژی سەیر كراوە.
تەلارسازی و ئاوەدانیی شاری سامەڕا: هەوڵێك بۆ دروستكردنی پایتەختێكی هاوشێوەی بەغداد :
هەرچەندە لە هەندێك سەرچاوەدا ئاماژە بەوە كراوە كە شاری سامەڕا شوورای نەبووە، بەڵام بەڵگە شوێنەواری و مێژووییەكان پێچەوانەی ئەمە دەسەلمێنن. لە ڕاستیدا، خەلیفەكانی عەباسی هەوڵێكی زۆریان داوە كە سامەڕا لەسەر شێوازی تەلارسازی و پلانسازیی شاری بەغداد بنیات بنێنەوە، هەرچەندە هەرگیز لە ڕووی گەورەیی و ستراتیژییەوە نەگەیشتە ئاستی بەغداد.
پلانی شارسازی و شوورای شار:
سامەڕا خاوەنی شوورایەكی بازنەیی بووە كە بەرزییەكەی دەگەیشتە ٧ مەتر و لە گەچ و خشت دروستكرابوو. هاوشێوەی بەغداد، ئەم شوورایە چوار دەروازەی سەرەكیی هەبووە. یەكێك لە ئامانجە سەرەكییەكانی خەلیفەكان ئەوە بوو كە شارەكە لە ناوچەیەكی وشكەوە بگۆڕن بۆ ناوچەیەكی ئاوەدان و سەوز، بۆیە بەردەوام هەوڵیان دەدا باخ و بێستان و سەوزایی بە تەواوی شارەكەدا بڵاو بكەنەوە و سیمایەكی جوانی پێ ببەخشن.
تەلارسازی و كۆشكەكان:
لە ڕووی تەلارسازییەوە، سامەڕا بووە مەڵبەندی چەندین كۆشك و باڵەخانەی گەورە كە بە شاكاری هونەری ئەو سەردەمە دادەنرێن. لە دیارترین ئەو كۆشكانە:
كۆشكی بەلكوەرە: لە ساڵی ٢٤٧ی كۆچیدا لەلایەن خەلیفە موعتەزەوە دروستكراوە.
كۆشكی عاشق و مەعشوق: لەلایەن خەلیفە موعتەمیدەوە بنیات نراوە.
كۆشكی عەرووس و چەندین كۆشكی تری گەورە كە جوانی و شكۆی پایتەختەكەیان نیشان دەدا.
منارەی خولگەیی (المنارة الملویة): شاكارێكی تەلارسازیی ئیسلامی :
یەكێك لە دیارترین و ناوازەترین شوێنەوارەكانی سامەڕا، منارەی خولگەیی “المَلوێّە”یە، كە تا ئەمڕۆش وەك خۆی ماوەتەوە و بووەتە سیمبولی شارەكە و وێنەكەی لەسەر دراوی كۆماری عێراقیش دەبینرێت.
تایبەتمەندی و مێژوو :
مێژوو: تەمەنی ئەم منارەیە نزیكەی ١٢٠٠ ساڵە و لەلایەن خەلیفە موتەوەكیلەوە بۆ مزگەوتی گەورەی سامەڕا دروستكراوە، كە لەو كاتەدا یەكێك بووە لە گەورەترین مزگەوتەكانی جیهانی ئیسلامی.
تەلارسازی: منارەكە بەرزییەكەی ٥٢ مەترە و بەهۆی شێوازە تەلارسازییە ناوازەكەیەوە ناوی “خولگەیی” لێنراوە. دیزاینەكەی بە شێوەی مارپێچ یان بازنەیییە، كە بانگبێژ لە ڕێگەی پلیكانەیەكی دەرەكییەوە بە شێوەی خولگەیی بە دەوری منارەكەدا سەردەكەوت تا دەگەیشتە لووتكە و بانگی دەدا. ئەم دیزاینە وایكردبوو كە بانگبێژ بتوانێت بەسەر تەواوی شارەكەدا بڕوانێت.
دۆخی ئێستا: ئەم منارەیە بە یەكێك لە سەرسوڕهێنەرترین شاكارە تەلارسازییەكانی سەردەمی عەباسی و جیهانی ئیسلامی دادەنرێت، بەڵام بەداخەوە لە ئێستادا بەهۆی تێپەڕبوونی كات و كەمخەمییەوە، مەترسیی داڕووخانی لەسەرە.
گرنگیی ئایینی و كولتووری:
سامەڕا خاوەنی پێگەیەكی ئایینیی زۆر گرنگە، بەتایبەتی بۆ موسڵمانانی شیعە، چونكە مەزارگەی دوو ئیمامی گەورەی شیعەی تێدایە، كە بریتین لە ئیمام عەلی هادی و ئیمام حەسەنی عەسكەری. بەهۆی ئەم میراتە مێژوویی و ئایینییە دەوڵەمەندەیەوە، شاری سامەڕا لە ساڵی ٢٠٠٧دا بە فەرمی خرایە لیستی شوێنەوارە جیهانییەكانی یونسكۆوە.
ئەنجام :
بە گشتی، سامەڕا تابلۆیەكی ڕەنگاڵەیی وێنا دەكات لە بەرگریی مرۆڤ و پەرەسەندنی شارستانیەت لە نێو ئاڵنگارییە سروشتی و سیاسییەكاندا. لەسەر خاكی بیابانی و كەنارەكانی دیجلە، ئەم شارە نەك تەنها وەك پایتەختێكی كاتی سەری هەڵدا، بەڵكو بووە سیمبولێكی گۆڕانكاریی كۆمەڵایەتی و داهێنانی تەلارسازی. هەر لە منارەی خولگەیی مەلوییە كە تا ئاسمانی سامەڕا بەرز بووەتەوە، تاوەكو كۆشكە شكۆدارەكان و مێژووە دێرینەكەی كە دەگەڕێتەوە بۆ شارستانیەتە كۆنەكان، سامەڕا وەك گەواهیدەرێك ماوەتەوە بۆ شكۆی ڕابردوو. سەرەڕای كێشە ئابووری و كەمیی سەرچاوەكانی ئاو، خەلیفەكانی عەباسی بەردەوام هەوڵیان داوە كە بیكەنە ڕكابەرێكی بەهێزی بەغداد. ئەم شارە، كە لە ساڵی ٢٠٠٧ خرایە لیستی شوێنەوارە جیهانییەكانی یونسكۆ، نەك تەنها خاوەنی پێگەیەكی مێژوویی و شوێنەوارییە، بەڵكو ناوەندێكی ئایینیی گرنگە بۆ موسڵمانانی شیعە. لە كۆتاییدا، سامەڕا وەك شوێنەوارێكی زیندوو دەمێنێتەوە كە وانەیەكی گرنگمان پێدەبەخشێت دەربارەی توانای مرۆڤ بۆ دروستكردنی شارستانیەت و مامەڵەكردن لەگەڵ ئاڵۆزییەكانی مێژوو و جوگرافیادا، بەجۆرێك كە ناوی بۆ هەتاهەتایە لە لاپەڕەكانی مێژوودا بە زیندوویی دەمێنێتەوە.
سەرچاوەكان :
١- العلي، صالح أحمد (٢٠٠١)، سامراء دراسة في النشاة والبنیة السکانیة ، الطبعة الاولی ، شرکة المطبوعات للتوزیع والنشر. بیروت – لبنان .
۲- هادي، حسین علی (٢٠١٧)، عمارة وتخطیط مدینة سامراء . بحث درجة البکالوریوس – جامعة القادسیة .
