ئەگەر پەیماننامەی سایكس-بیكۆ نەبسترابایە، سنووری وڵاتانی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست چۆن دەبوون

سەدیق محەممەد سەدیق

پەیماننامەی سایكس-بیكۆت، ئەو ڕێككەوتنە نهێنییەی ساڵی 1916 لە نێوان بەریتانیا و فەرەنسادا بەسترا، نەك تەنها داهاتووی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی دیاری كرد، بەڵكو بووە هۆی نەخشاندنی سنوورگەلێك كە تا ئێستاش كاریگەرییان بەسەر جوگرافیا و سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە ماوە. پرسیار ئەوەیە: ئەگەر ئەم پەیماننامەیە هەرگیز نەبووایە، ئایا نەخشەی ئێستای ناوچەكە چۆن دەبوو؟ بێگومان، وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پێویستی بە تێڕامانێكی قووڵ لەسەر مێژوو و ئەگەرەكان هەیە.
لە پلەی یەكەمدا، پێویستە بزانین كە سایكس-بیكۆ تەنها یەكەم هەنگاو نەبوو لە دابەشكردنی ناوچەكە. بەڵكو لە چوارچێوەی گەورەترین بەرژەوەندییەكانی زلهێزەكاندا هات. ئەگەر ئەم پەیماننامەیە نەبووایە، بە دڵنیاییەوە پەیماننامە یان ڕێككەوتننامەی دیكە دەهاتنە ئاراوە بۆ پڕكردنەوەی ئەو بۆشاییە. بەڵام جیاوازییەكە لەوەدا دەبوو كە ڕەنگە ئەو ڕێككەوتننامانە زۆرتر لەسەر بنەمای واقیعە كۆمەڵایەتی و نەتەوەییەكانی ناوچەكە بوونایە، نەك تەنها بەرژەوەندییەكانی دوو زلهێزی ئەوروپی.
یەكێك لە گەورەترین گۆڕانكارییە ئەگەرییەكان، دۆخی كورد دەبوو. كورد، كە گەورەترین نەتەوەی بێ دەوڵەتن لە جیهاندا، لە سایكس-بیكۆدا بەسەر چەند دەوڵەتێكی تازە دامەزراودا دابەش كران. ئەگەر ئەو پەیماننامەیە نەبووایە، ڕەنگە كات و دەرفەتێكی زیاتر بۆ دەركەوتنی قەوارەیەكی كوردی سەربەخۆ یان هەرێمێكی فراوانی ئۆتۆنۆمی دروست ببووایە، بە تایبەت بە لەبەرچاوگرتنی ئەو بەڵێنانەی سەرەتا بە كورد درابوون لە كاتی جەنگدا. ئەمەش دەیتوانی نەخشەیەكی سیاسیی جیاواز بۆ باكووری عێراق، باشووری ڕۆژهەڵاتی توركیا، باكووری سووریا و ڕۆژئاوای ئێران دروست بكات.
هاوكات، عێراق و سووریا، وەك دوو وڵات كە بەشێكی زۆری سنوورەكانیان بە شێوەیەكی دەستكرد دیاری كراون، ڕەنگە شێوەیەكی زۆر جیاوازیان دەبوو. لەوانەیە سنوورەكان زیاتر لەسەر بنەمای دابەشبوونە ئایینی و تایەفەییەكان بوونایە، وەك دابەشبوونی شیعە و سوننە لە عێراقدا، یان لەسەر بنەمای سروشتی جوگرافی. ئەمەش دەیتوانی ببێتە هۆی سەرهەڵدانی قەوارەی سیاسیی بچووكتر یان گەورەتر، كە متمانەی زیاتری بە دانیشتووانەكەی ببەخشێت و ئاڵۆزییە ناوخۆییەكانی كەم بكاتەوە.
لە لایەكی ترەوە، لوبنان و ئوردن، وەك دوو دەوڵەت كە بەشێكی زۆری شوناسیان لە دابەشكردنی سایكس-بیكۆ وەرگرتووە، ڕەنگە هەرگیز بەم شێوەیەی ئێستا بوونیان نەبووایە. بە تایبەت ئوردن، كە لە بنەڕەتدا وەك ناوچەیەكی پارێزەر بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانی بەریتانیا لە فەلەستین و حیجاز دروست كرا. نەبوونی ئەم سنوورە دەیتوانی كاریگەری گەورەی لەسەر شێوەگرتنی فەلەستین و سعودیە و تەنانەت میسڕیش هەبێت.
بەڵام گرنگترین خاڵ ئەوەیە كە نەبوونی سایكس-یكۆ بە واتای نەبوونی كێشە نایەت. بە پێچەوانەوە، ڕەنگە كێبڕكێ و ململانێكان بە شێوەیەكی تر بەردەوام بوونایە. جیاوازییەكە لەوەدایە كە ڕەنگە ئەو ململانێیانە سروشتێكی ناوخۆیی و ڕەسەن تریان وەرگرتبا، لە بری ئەوەی كە زلهێزە دەرەكییەكان بە شێوەیەكی دەستكرد سنوورەكان دابنێن و ناكۆكییەكان پەرە پێبدەن. مێژوو نیشانیداوە كە زۆر جار دەستێوەردانی دەرەكی، نەك تەنها كێشەكان چارەسەر ناكات، بەڵكو ئاڵۆزتریان دەكات.
لە كۆتاییدا، ئەگەرچی ناتوانین بە دڵنیاییەوە بڵێین نەخشەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست چۆن دەبوو ئەگەر سایكس-بیكۆ نەبووایە، بەڵام دەتوانین پێشبینی ئەوە بكەین كە زۆر جیاوازتر دەبوو لەوەی ئێستا هەیە. ڕەنگە دەوڵەتانی گەورەتر، یان بچووكتر، یان تەنانەت دەوڵەتگەلێك بە شوناسێكی نەتەوەیی یان ئایینی جیاوازەوە سەریان هەڵبدابایە. ئەمەش وانەیەكە بۆ ئێستا كە چۆن بڕیارەكانی ڕابردوو، بە تایبەت بڕیارە نهێنییەكان، كاریگەرییەكی قوڵ و درێژخایەنیان لەسەر ژیانی ملیۆنان كەس لە داهاتوودا دەبێت.