شێخ عوبەیدوڵڵا نەهری سەركردەیەكی ڕووناكبیری ئایینی و هەڵگری فەلسەفەی یەكسانی و ئازادی و سەربەخۆیی بوو

هیوا ساعدی

شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری لە ساڵی ١٨٢٧-١٨٢٦ زایینی لە گوندی نەهری لە قەزای شەمزینان لەدایكبووە و لە ساڵی ١٨٨٣ لە شاری مەككەی حیجاز كۆچی دوایی كردووە.
شێخ عوبەیدوڵڵا لە نەوەكانی حەزرەتی شێخ عەبدولقادری گەیلانی ناسراو بە (حەزرەتی غوپ) بنیاتنەری تەریقەتی قادرییە.لە ماوەی ژیانی دا سەركردایەتیی ئایینی و كۆمەڵایەتی و سیاسی خەڵكی ناوچەكەی كردووە و سەركردایەتیی شۆڕشی نەهری كردووە كە لە ماوەی ساڵانی ١٨٧٩ تا ١٨٨٠ ویلایەتەكانی نێوان دەریاچەی وان و دەریاچەی ورمێی لە بن دەسەڵاتی هێزەكانی دا بووە. شێخ عوبەیدوڵڵا كوڕی سەید تەهای نەهری كوڕی شێخ ئەحمەد شیهابەددینە و لە گوندی نەهری لە ناوچەی شەمزینان لە ساڵی ١٨٣٠ لەدایكبووە. سەید تەهای نەهری توانی شێخنشینییەك لە نەهری دابمەزرێنێت، پاش مردنی ئەو، شێخ عوبەیدوڵڵا جێگەی باوكی گرتەوە و بووە ڕێبەری تەریقەتی نەقشبەندی و سەروەت و سامانێكی زۆری بە میرات بۆ ماوەتەوە.
لە شەڕی ١٨٧٧-١٨٧٨ لە نێوان ڕووسیا و عوسمانیدا یارمەتی سوپای عوسمانی داوە، چونكە چاوەڕوانیی ئەوەی كردووە كە سوود لە ئەنجامەكانی شەڕ وەربگرێت و هەوڵ بدات لەو شەڕەدا ببێ بە سەركردەی ئەو كوردانەی كە بە ناوی «غەزا»وە كۆبوونەتەوە، هەتا بتوانێت لە كاتی پێویستدا ئەو هێزە بۆ بەرژەوەندیی كورد بەكار بهێنێت. بەشداریكردنی شێخ عوبەیدوڵڵا لەو شەڕەدا هۆشیاریی سیاسیی قووڵتر كرد و لە ڕاستی و سروشتی دینی دەوڵەت و ڕواڵەتەكەی و مەبەست و غەزا جیهادییەكەی عوسمانییەكان گەیشتووە، لەگەڵ كوردانی تردا زۆرتر ئاشنایەتی پەیدا كرد و هەر لەو شەڕەدا هەندێك چەكیشی دەست كەوت.
لەو ساتەدا خەڵك لەژێر باری نەبوونی و ناهەمواریی ژیاندا بوون، بۆیە پەنایان بۆ شێخ عوبەیدوڵڵا برد، چونكە وەك ڕابەرێكی ئایینی و ڕزگاریدەر تەماشایان كردووە، ئەویش لەسەر داوای خەڵك نوێنەری خۆی نارد بۆ ئیستەنبوڵ، تا سنوورێك بۆ ئەو ناڕەوایانە دابنێن، بەڵام ئەم هەوڵانە بێ ئاكام بوون.
جگە لەوەش شێخ گومان و ترسی هەبوو لە پەیمانی بەرلین، كە دەرەنجامی شكستی عوسمانییەكان بوو لە شەڕی ١٨٧٧-١٨٧٨ لەگەڵ ڕووسدا، بەپێی مادەی ٦ی ئەو پەیمانە هەموو دەوڵەتانی ئەورووپی بەیەكەوە داوای پاراستنی مافی كۆمەڵی ئەرمەنییان كردبوو. شێخ بە سەرسووڕمانەوە لە كاربەدەستێكی توركی پرسیبوو: «چیم گوێ لێ دەبێ؟ ئەرمەنییەكان وڵاتێكی سەربەخۆ لە وان دروست دەكەن و نەستورییەكان ئاڵای بەریتانیا لەسەر ماڵەكانیان هەڵدەكەن.»
بۆیە شێخ عوبەیدوڵڵا كەوتە یەكخستنی خێڵەكان بۆ ئەنجام گەیاندنی ئامانجەكانی و نوێنەری نارد بۆ لای شەریفی مەككە و خدیۆی میسر، هەروەها بۆ لای كونسوڵەكانی ڕووس لە وان و ئەرزڕووم تا بزانێت دەوڵەتی ڕووس هەستی بەرامبەر بە كورد چییە. هەوڵیشی دا خۆی لە ئینگلیزەكان نزیك بكاتەوە و نامەیەكی ناردووە بۆ دكتۆر كوهران.
شێخ پێیوابوو تاقە دەرمانی چارەسەركردنی كێشەی كورد دامەزراندنی كوردستانێكی گەورەیە، ئەویش بە یەكخستنی هەر دوو پارچەی داگیركراوی كوردستان كە لەژێر دەسەڵاتی دەوڵەتە داگیركەرەكانی تورك و فارس دابوون ، لە یەكەمین بەیاننامەی نووسراوی شێخدا، بە یەكێك لە نوێنەرانی هێزە ڕۆژئاوایییەكان دەڵێت: «میران و سەرانی كوردستانیی هەر هەموویان ڕایان وایە ناكرێ بەم جۆرە لەگەڵ دوو حكومەتدا هەڵبكرێ، دەبێ كارێك بكرێت كە دەوڵەتانی ئەورووپا لە دۆزەكە ئاگادار بن و لەم بارەیەوە لێكۆڵینەوە ئەنجام بدەن كە خەڵكی كورد نەتەوەیەكی جیایە، ئێمە دەخوازین كاروباری خۆمان لە دەستی خۆماندا بێت».
بەم جۆرە و دوای ئەوەی بۆی ڕوون‌بۆوە كە پێویستە لەپێناو ئەو ئامانجانەدا هەنگاوی پێویست هەڵبگیرێت، شۆڕشی هەڵگیرساند، شۆڕشی چەكدارانەی شێخ عوبەیدوڵڵا لە ئۆكتۆبەری ١٨٨٠ دەست پێ كرد و هێزەكانی خۆی دابەشكرد بەسەر چەند بەرەیەكدا.

دوای چەندین شەڕ و سەركەوتن، دواجار سوپای عوسمانی و ئێرانیی و بەشێك لە خێڵە كوردە خۆفرۆشەكان، توانیان شۆڕشەكە دابمركێننەوە و نەیڵێن و شێخ عوبەیدوڵڵاش بۆ ئەوەی خوێنی تر نەڕژێت، ناچار خۆی بەدەستەوە دا. ئەوە بوو گرتیان و نەفییان كرد بۆ شاری مەككە. لە ئۆكتۆبەری ١٨٨٣دا بەنەفیكراوی لەوێ كۆچی دوایی كرد.

ستراتیژیی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری لە دامەزراندنی دەوڵەتێكی كوردی سەربەخۆدا :
شۆڕشەكەی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری یەكێكە لەو شۆڕشە مەزنانەی كورد كە پێویستە نەتەوەی كورد گرنگی ئەم شۆڕشە لە بەرچاو بگرێت، ئەم شۆڕشە یەكێكە لەو شۆڕشانەی كە لە باكووری كوردستان سەریهەڵدا و دواتر ڕۆژهەڵاتی كوردستانی گرتووەتەوە.
شێخ عوبەیدوڵڵا یەكێك بووە لەو شۆڕشگێرە گەورانەی كورد كە وڵاتە زلهێزەكان حیسابیان بۆ كردووە و نامەی بۆ زۆربەی سەركردەكانی عەرەب ناردووە بەتایبەتی شەریفی مەككە و خدێوی ئیسماعیل بۆ بەدەستهێنانی پشتیوانیی نێودەوڵەتیی لەپێناو بنیاتنانی دەوڵەتێكی سەربەخۆی كوردی. شێخ توانی كوردەكان لە دەوری خۆی كۆبكاتەوە و ڕێز لە ئازادیی بیروڕای نەتەوەكانی تریش بگرێت و حسابیان بۆ بكات.
شێخ سەرەتا لەسەر ڕێبازی قادری بووە دواتر بووە بە سۆفی لەسەر ڕێبازی نەقشبەندی، (200) گوندی هەبووە كە وڵاتە زلهێزەكان حیسابیان بۆكردووە و ڕێزیانلێگرتووە، سەروەری نەتەوەكانی بەهەموو ئایدیا و مەزهەبەكانەوە پاراستووە. شێخ عوبەیدوڵڵا لای سەرۆكخێڵەكانی كورد گوێ بۆ قسەكانی دەگیرا. شێخ كەوتە یەكخستنی خێڵەكان و دەسەڵاتی ئایینی و ڕێز و شكۆی خۆی لەم سەروبەندەدا سیمای سەركردایەتی و دانایی پێوەدیاربوو، وەك دادپەروەریی و بەخشندەیی و ئازایەتی و جوامێری و فریادڕەسی لێقەوماوان و دیوەخانەكەشی هەمیشە پڕمیوان بووە
شێخ عوبەیدوڵڵا وەڵامێكی توندی ئەو سەركردانەی دایەوە كە هەوڵیاندەدا ئاراستەی كوردەكان بگۆڕن بۆ شەڕكردن لە دژی ئەرمەنییەكان. بۆیە لە یەكەمین بەیاننامەی نووسراوی ناسیۆنالیزمی كوردیدا، شێخ بە یەكێك لە نوێنەرانی هێزە ڕۆژاواییەكانی كە دۆستایەتیی لەگەڵدا هەبووە. دەڵێ: میران و سەرانی كوردستان چ لە توركیا و چ لە ئێران هەر هەموویان ڕایانوایە كە ناكرێ بەمجۆرە لەگەڵ ئەم دوو حكومەدا هەڵكرێ، دەبێ كارێك بكرێت كە دەوڵەتانی ئەوروپایی لە دۆزەكە ئاگاداربن و لەمبارەیەوە لێكۆڵینەوە ئەنجامبدەن، خەڵكی كورد نەتەوەی جیایە، ئێمە دەخوازین كاروباری خۆمان لەدەستی خۆماندا بێت.
لە ڕوانگەی زۆربەی مێژوونووساندەوە شێخ عوبەیدوڵڵا یەكەمین و دیارترین ناسیۆنالیستی گەورەی كوردە.

ئامانجەكانی شۆڕشی شێخ عوبەیدوڵڵا و دروشم و ستراتیجییەتی :
ئامانجەكانی شۆڕشی شێخ عوبەیدوڵڵا زۆر و ئاشكرابوون ئەویش دامەزراندنی دەوڵەتێكی یەگكرتوو بووە كە ڕێوبانی بازرگانی و مافەكانی مەسیحی و كەمینەكان دابینبكات. شێخ هەوڵیدا مەسەلەی كورد لە قاوغی ناوچەكە بباتەدەرەوە و دیدێكی نەتەوەیی هەبوو بۆ دیاردەكە، چونكە بە یەكچاو سەیری نەتەوەی كوردی دەكرد لە ژێر دەسەڵاتی دوو دەوڵەتی داگیركەردابوو. لە ساڵی 1880 دوو كۆنفرانسی بۆ سەرانی خێڵەكانی كورد گرێدا و كۆمەڵەی كوردی دروستكرد.ڕەنگە ئەمە سەرەتای پێكەوەنانی ڕێكخستن و كۆمەڵەی سیاسی بێت لەنێو كورد، پاشان لەشكرێكی دامەزراند و ڕێكیخست و بەهەر بەشێك ئەركێكی تایبەتی سپارد و لاپەڕەیەكی پاكی پەیوەندی نێوان مسوڵمانانی كورد و تایفییە ئایینییەكانی تری كردەوە، شۆڕشەكەی شێخ گوزارشتی لە حەز و ئارەزووی نەتەوەی كورد دەكرد كە دەیەویست بار و ژیانی چاك بێت و كوردستان سەربەخۆیی خۆی وەربگرێت.
چونكە كورد یەك ئامانجی هەیە كە سەربەخۆیی و ڕزگاربوونە لە دەسەڵات و سەروەریی سیاسیی ئەو دەوڵەتە داگیركەرانە لەسەر نیشتمانەكەی. هۆكارە سیاسییە نێودەوڵەتییەكانیش بۆ ئەم شۆڕشانە هۆكاری یامەتیدەر بوون، چونكە شۆڕشەكە لەلایەن خدێوی میسر و شەریفی مەككە پشتیوانی لێدەكرا. شێخ كەوتە نووسین بۆ ژمارەیەك لێپرسراوی دەوڵەتانی ناوچەكە و نوێنەرانی هەندێ لە دەوڵەتە ئەوروپییەكان و ئەو زوڵم و زۆرەی بۆ ڕوونكردونەتەوە كە كورد لەسەر دەستی هەردوو دەوڵەتی عوسمانی و ئێرانیدا چەشتوویەتی،داوای لەو لێپرسراوانە كرد كە ئەم كێشەیە بۆ بەرپرسەكانیان باسبكەن و ئەوە بە گەلانیان بناسێن كە نەتەوەیێك هەیە بەناوی نەتەوەی كورد كە هەوڵدەدات ئامانجەكانی خۆی بەدیبهێنێت. لەم سەروبەندەدا شێخ چەند هەنگاوێكی نا بۆ یەكپارچەكردنی كورد و یەكخستنی یەكهەڵوێستییان و لەم بوارەدا كۆمەڵەی كوردی پێكهات.
شێخ عوبەیدوڵلا ئامانجی كوردستانێكی سەربەخۆ بوو. لە قووڵایی دڵییەوە زانی كە تەنیا هۆ بۆ بەدبەختی و چارەڕەشی كوردان ئەوەیە كە وڵاتیان یەكپارچە نییە و دووبەشكراوە.
شێخ ئەو ئامانجەی گرتبووەبەر، یەكیەتی و یەكڕیزی و برایەتی سەرۆكە كوردەكانی دەستپێكرد و سەرەتا هەستا بە یەكخستنی خێڵەكان. مەرجی هەرە گەورەی سەركەوتن و بەئامانجگەیشتن تەنیا لەڕێگەی یەكیەتییەكی ڕاستەقینەی كوردەكانەوە، خۆئامادەكردنێكی پتەو و قایم بۆ پێكهێنانی ڕاپەڕینێك دەهاتەدی. بۆ ئەم مەبەستە شێخ لەوە گەیشتبوو كە تا سەرۆكە كوردەكان یەكنەگرن، ئەوا سەربەخۆیی بەخۆوەنابینێت.