مافناس سەنار شێرۆكی
وەرگرتنی دوو مووچە لە هەردوو کەرتی پێشمەرگایەتی (سەربازی) و فەرمانبەریی مەدەنی لە دوو وەزارەت یان فەرمانگەی جیاوازدا لە عێراق (و هەرێمی کوردستان) بە شێوەیەکی گشتی نایاساییە و پێشێلکاری چەندین بڕگە و ماددەی یاساییە. هەر بۆیەش دەبوایە حکوومەتی هەرێم پێداچونەوەیەکی وردی ئەو بابەتەی بکردایە و لەگەڵ دەرکەوتنی ئەو بابەتە سەرەڕای ئەوەی کە پێشێلکارییەکی ئاشکرای یاساکانە لە هەمان کاتداپێشەل کردنی مافی گشتییە و شفافیەت لەوەدا بەرجەستە دەبیت کە ڕەش وسپی یەک نەن.
- یاسای خزمەتی شارستانی ژمارە ٢٤ی ساڵی ١٩٦٠ی هەموارکراو (قانون الخدمە المدنیە ڕقم ٢٤ لسنە ١٩٦٠ المعدل):
o ماددەی ٢٤ (یان هاوشێوەکانی): ئەم یاسایە بە شێوەیەکی گشتی ڕێگری دەکات لەوەی فەرمانبەر دوو وەزیفە یان کاری حکومی لە یەک کاتدا کۆبکاتەوە (الجمع بین وڤیفتین)، بەتایبەتیی ئەگەر هەردووکیان بە دامەزراندنی هەمیشەیی و مووچەی مانگانە بن. ئامانج لێی ئەوەیە فەرمانبەر تەواوی کات و توانای خۆی بۆ یەک وەزیفە تەرخان بکات و دڵنیایی بدرێت لە ئەدای کاری.
o هەروەها فەرمانبەر قەدەغە کراوە لە ئەنجامدانی هەر کارێک کە لەگەڵ ئەرکی وەزیفییەکەی یان کەرامەتی وەزیفەکەیدا نەگونجێت یان ببێتە هۆی کەمکردنەوەی متمانە پێی. - یاسای سزادانی عێراقی ژمارە ١١١ی ساڵی ١٩٦٩ی هەموارکراو (قانون العقوبات العراقی ڕقم ١١١ لسنە ١٩٦٩ المعدل):
o ماددەی ٣٤٠ (دەستکەوتی نایاسایی -الکسب غیر المشروع): ئەم ماددەیە سزای ئەو فەرمانبەرە یان کەسە گشتییە دەدات کە کەڵک لە پێگە و وەزیفەکەی وەربگرێت بۆ بەدەستهێنانی دەستکەوتێکی دارایی نایاسایی بۆ خۆی یان بۆ کەسێکی تر. وەرگرتنی دوو مووچە بەبێ هەبوونی ڕێگەپێدانی یاسایی و شایستەبوون دەچێتە ئەم چوارچێوەیەوە.
o ماددەی ٣١٦ (خراپ بەکارهێنانی وەزیفە -استغلال الوڤیفە): ئەگەر کەسەکە بە ئەنقەست و بە خراپ بەکارهێنانی پێگەی وەزیفییەکەی لە یەکێک لە وەزیفەکان یان هەردووکیان، توانیبێتی ئەم دوو مووچەیە وەربگرێت، ئەوا دەکرێت بکەوێتە ژێر باری ئەم ماددەیەوە.
o ماددەی ٤٥٦ (فێڵکردن -الاحتیال): ئەگەر کەسەکە بۆ بەدەستهێنانی وەزیفەی دووەم یان مووچەی دووەم پەنای بۆ فێڵ و شاردنەوەی زانیاری بردبێت (بۆ نموونە، ئاشکرای نەکردبێت کە پێشتر مووچەخۆری شوێنێکی ترە)، ئەوا دەکرێت بە تاوانی فێڵکردنیش تۆمەتبار بکرێت.
o ساختەکاری (التزویر): ئەگەر بۆ مەبەستی دامەزراندن یان وەرگرتنی مووچەی دووەم، هیچ بەڵگەنامەیەکی ساختەی بەکارهێنابێت. - یاسای بنەماکانی بودجەی گشتی فیدراڵی (و یاساکانی بودجەی هەرێم):
o ئەم یاسایانە زۆرجار بڕگەی تایبەتیان تێدایە کە ڕێگری دەکەن لە وەرگرتنی زیاتر لە یەک مووچە لە بودجەی گشتی، مەگەر بە ڕەزامەندی و مەرجی تایبەت نەبێت (بۆ نموونە، جیاوازی نێوان مووچەی خانەنشینی و مووچەی کارکردن لە هەندێک حاڵەتدا، یان کارکردن بە شێوەی گرێبەست یان کاتی لە دەرەوەی کاتی فەرمی بە مەرجی تایبەت).
ئاکامە یاساییەکان:
- سزای کارگێڕی: لەسەر بنەمای یاسای خزمەتی شارستانی، دەکرێت کەسەکە ڕووبەڕووی لێپرسینەوەی کارگێڕی ببێتەوە کە لەوانەیە بگاتە دەرکردن لە وەزیفە و ناچارکردنی بە گێڕانەوەی ئەو پارانەی بە نایاسایی وەریگرتووە.
- سزای تاوانکاری: لەسەر بنەمای یاسای سز، ئەگەر تاوانەکە ساغ بووەوە، دەکرێت سزای بەندکردن و غەرامەی بەسەردا بسەپێنرێت.
تێبینی گرنگ: - لە هەرێمی کوردستان، یاسا و ڕێنمایی تایبەت بە چاکسازی لە بواری مووچە و دەرماڵەکان دەرچووە (بۆ نموونە یاسای چاکسازی) کە جەخت لەسەر نەهێشتنی وەرگرتنی زیاتر لە یەک مووچە و چارەسەرکردنی ئەم کێشەیە دەکاتەوە.
- دەستەی دەستپاکی (هیأە النزاهە) لە عێراق و هەرێمی کوردستان لایەنی سەرەکییە بۆ لێکۆڵینەوە لەم جۆرە پێشێلکارییانە.
بەکورتی، وەرگرتنی دوو مووچەی تەواو لە دوو دامەزراوەی حکومی جیاواز (یەکێک سەربازی و ئەوی تر مەدەنی) بە پێشێلکارییەکی ڕوونی یاساکانی خزمەتی گشتی و یاسای سزادان دادەنرێت و دەبێتە هۆی لێکەوتەی یاسایی توند.
سەبارەت بە نایاساییبوونی وەرگرتنی دوو مووچە، سوودم لە چەمک و بنەما گشتییەکانی چەند یاسایەکی سەرەکی وەرگرتووە کە لە عێراق و هەرێمی کوردستان کاریان پێدەکرێت. لێرەدا ئاماژە بە گرنگترینیان دەکەم:
یاسای خزمەتی شارستانی ژمارە (٢٤)ی ساڵی ١٩٦٠ی هەموارکراو (قانون الخدمە المدنیە رقم ٢٤ لسنە ١٩٦٠ المعدل):
ماددەی ٢٤ (یان بڕگە هاوشێوەکانی): ئەم یاسایە چوارچێوەی گشتی بۆ ئەرک و ماف و قەدەغەکراوەکانی سەر فەرمانبەرانی مەدەنی دادەڕێژێت. یەکێک لە بنەما سەرەکییەکانی، قەدەغەکردنی “کۆکردنەوەی دوو وەزیفە”یە (الجمع بین وڤیفتین) لە کەرتی گشتیدا بە مووچەی تەواو، مەگەر بە شێوەیەکی زۆر تایبەت و بە ڕەزامەندی یاسایی نەبێت. ئامانج لێی دڵنیابوونە لەوەی فەرمانبەر تەواوی توانای خۆی بۆ یەک کار تەرخان دەکات.
یاسای سزادانی عێراقی ژمارە (١١١)ی ساڵی ١٩٦٩ی هەموارکراو (قانون العقوبات العراقی رقم ١١١ لسنە ١٩٦٩ المعدل):
ماددەی ٣٤٠ (دەستکەوتی نایاسایی – الكسب غیر المشروع): ئەم ماددەیە سزای ئەو فەرمانبەرە یان موکەلەف بە خزمەتێکی گشتی دیاری دەکات کە لە ئەنجامی خراپ بەکارهێنانی وەزیفەکەی یان پێگەکەی، سامانێک یان سوودێکی مادی بەدەستبهێنێت کە شایستەی نەبێت. وەرگرتنی مووچەی دووەم بەبێ بنەمای یاسایی دەچێتە ئەم چوارچێوەیەوە.
ماددەی ٣١٦ (خراپ بەکارهێنانی وەزیفە – استغلال الوڤیفە): ئەگەر فەرمانبەرێک پێگەی وەزیفی خۆی بەکاربهێنێت بۆ بەدەستهێنانی سوودێکی نایاسایی بۆ خۆی یان بۆ کەسێکی تر.
ماددەی ٤٥٦ (فێڵکردن – الاحتیال): ئەگەر کەسەکە بۆ بەدەستهێنانی وەزیفەی دووەم یان مووچەی دووەم پەنای بۆ شاردنەوەی ڕاستییەکان یان پێشکەشکردنی زانیاری هەڵە بردبێت.
ماددەکانی تایبەت بە ساختەکاری (التزویر) (بۆ نموونە ماددەکانی ٢٨٦ تا ٢٩٨): ئەگەر لە پرۆسەی دامەزراندن یان وەرگرتنی مووچەکەدا، بەڵگەنامەی ساختە بەکارهێنرابێت.
یاسای بنەماکانی بودجەی گشتی فیدراڵی (بۆ هەر ساڵێک – قانون الموازنە العامە الاتحادیە):
زۆرجار ئەم یاسایانە بڕگەی تایبەتیان تێدایە کە جەخت لەسەر ڕێکخستنی خەرجکردنی مووچە و قەدەغەکردنی وەرگرتنی زیاتر لە یەک مووچە لە بودجەی گشتی دەکەنەوە، مەگەر لە حاڵەتی زۆر تایبەت و دیاریکراودا نەبێت.
لە هەرێمی کوردستان، یاسای چاکسازی لە مووچە و دەرماڵە و بەخشین و ئیمتیازاتەکان و خانەنشینی لە هەرێمی کوردستان-عێراق، ژمارە (٢)ی ساڵی ٢٠٢٠ (قانون الإصلاح فی الرواتب والمخصصات والمنح والامتیازات والتقاعد فی إقلیم كوردستان – العراق رقم ٢ لسنە ٢٠٢٠):
ئەم یاسایە بەتایبەتی دەرچووە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی فرەمووچەیی و ڕێکخستنەوەی سیستمی مووچە لە هەرێم. چەندین ماددەی تێدایە کە ڕاستەوخۆ ئاماژە بە قەدەغەکردنی وەرگرتنی زیاتر لە یەک مووچە یان سوودمەندبوون لە چەند سەرچاوەیەکی دارایی گشتی بە نایاسایی دەکات و میکانیزمی چارەسەرکردنی داناوە. بۆ نموونە:
ماددەی ٢ و ٣ و ماددەکانی دواتر کە باس لە ڕێکخستنەوەی مووچە و دەرماڵەکان و نەهێشتنی سوودمەندبوونی نایاسایی دەکەن.
یاسای دەستەی دەستپاکی (بۆ نموونە لە هەرێمی کوردستان یاسای دەستەی دەستپاکی هەرێمی کوردستان – عێراق ژمارە (٣)ی ساڵی ٢٠١١):
ئەم یاسایانە دەسەڵات و ئەرکی دەستەی دەستپاکی دیاری دەکەن لە لێکۆڵینەوە و بەدواداچوون بۆ کەیسەکانی گەندەڵی، کە وەرگرتنی مووچەی نایاسایی یەکێکە لە شێوەکانی گەندەڵی.
ئەم یاسا و ماددانە چوارچێوەی گشتی یاسایی پێکدەهێنن کە وەرگرتنی دوو مووچە (بەتایبەت یەکێک سەربازی و ئەوی تر مەدەنی) بە نایاسایی دادەنێن. گرنگە بزانرێت کە لێکدانەوە و جێبەجێکردنی وردی ئەم ماددانە لە ئەستۆی دادگا و دامەزراوە پەیوەندیدارەکاندایە.
