د.جەوهەر سرێشمەیی : هیچ ماددەیەك نییە لە پرۆگرامەكانی قوتابخانە پێ بگوترێت هۆشیاری یاسایی
مەهدی محەممەد – زاری كرمانجی :
دكتۆر جەوهەر سرێشمەیی، پارێزەری ڕاوێژكار لەم هەڤپەیڤینەدا قسە لەسەر گرنگی و پێویستی هۆشیاریی یاسایی دەكاتەوە بۆ گەنجان و ڕایدەگەیەنێت كە هۆشیاریی یاسایی وەك پارێز بەندەیەك وایە بۆ گەنجان و ناهێڵێت تووشی كێشەی یاسایی و تاوان ببنەوە .
زاری كرمانجی : بۆ چی هۆشیاری یاسایی بۆ گەنجان گرنگ و پێویستە ؟
جەوهەر سرێشمەیی : لە سەرەتای دەستپێكردنی ژیان و لە قۆناغی منداڵییەوە تا گەورە دەبیت پێ دەگوترێت گەنج، تا زانكۆ تەواو دەكات و تا تەمەنی 23 قۆناغێكی زۆر هەستیارە لە ژیانی هەر مرۆڤێك چونكە لەو قۆناغەدا گۆڕانكاری فسیۆلۆژی جەستەی مرۆڤ و هەروەها گۆڕانكاری بەسەر بیركردنەوە و عەقڵیەتی دادێت، بۆیە لەو لەو قۆناغەدا هەڵسوكەوتكردن لەگەڵ گەنج زۆر زۆر ترسناكە و دەتوانین بڵێن ترسناكترین قۆناغەكانی ژیانی مرۆڤ، قۆناغی هەرزەكارییە چونكە لەو قۆناغەدا زیاترین هۆكار هەن كە تووشی تاوان و هەڵە و ئەو جۆرە شتانە ببێتەوە یەكێك لە هۆكارەكانیش گەشەكردنی فسیۆلۆژی مرۆڤەكە وا دەكات كە هەست بە غرووری بكات، بۆیە ئەگەر سەیری گەنجەكان بكەین كە لە قۆناغی منداڵییەوە دێت بۆ قۆناغی هەرزەكاری، بەردەوام شتەكان ڕەت دەكاتەوە و سەرەڕۆیی دەكەن، خاڵێكی دیكەش گەنجان لە قۆناغی هەرزەكاری تا 23 ساڵیش هیچ ئەزموونێكی ژیان نییە بۆیە دەبینین تووشی تاوان و كێشەی بەردەوام دەبنەوە لە ژیانیاندا، جا پێویستە لەم قۆناغەدا هۆشیاری یاسایی هەبێت، ئەم هۆشیارییەش دەبێت لە نێو خێزان و سیستەمی خوێندن پێویستە پەرەی پێ بدرێت، كەواتە هۆشیاری یاسایی بۆ گەنجان زۆر پێویستە چونكە بە قۆناغێكدا تێپەڕ دەبێت كە وەك پێویست ئەو هۆشیارییەی نییە و هەروەها لە ڕووی ف تازە گەشە دەكات و پێ دەگات و ئەزموونێكی وای لە ژیاندا نییە، بۆیە پێویستە هۆشیاری زیاتری یاسایی هەبێت بۆ ئەوەی تووشی تاوان و كێشەی یاسایی نەبێت، چونكە ئەگەر سەیری ئەو تاوانانە بكەین كە ڕوو دەدەن بەشی زۆرییان لە قۆناغی هەرزەكاریدان، بەتایبەت ئەو تاوانانەی كە پەیوەستن بە دزی و سەرەڕۆیی و دەستدرێژیی و خراپ بەكارهێنانی ئامێرەكانی پەیوەندیی و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان و هتد ….
زاری كرمانجی : تا چەند گەنجی كورد بایەخ بە هۆشیاری یاسایی دەدات ؟
جەوهەر سرێشمەیی : بێگومان ئێمەش وەك نەتەوەی كورد جیا ناكرێنەوە لە نەتەوەكانی دونیا لەوەی كە بایەخ بە هۆشیاریی یاسایی دەدەین یان نا، بەڵام ئەوە ڕێژەیە چونكە كۆمەڵگەكانی پێشكەوتوو و خوێندەوار زیاتر بایەخ بە هۆشیاریی یاسایی دەدەن و هەر لە دایەنگە و قۆناغەكانی خوێندن لە بنەڕەتیی و ناوەندییەوە بایەخ بە هۆشیاریی یاسایی دەدەن و منداڵەكانیان فێر دەكەن چۆن لە شەقامەكان دەپەڕنەوە و چۆن هەڵسوكەوت لەگەڵ خێزان و كۆمەڵگە و ژینگە و نیشتمان و ئاژەڵ و خزمەتگوزارییەكان دەكەن، لە كوردستانیش خۆشبەختانە لەم چەند ساڵەی ڕابردوو، هەم لە پرۆگرامەكانی خوێندن هەندێك شت گۆڕاوە و هەمیش ئاستی خوێندەواری و تێگەیشتنی خێزانەكان زیاتر و باشتر بووە و هەروەها هۆیەكانی تەكنۆلۆژیا و زیرەكی دەستكرد و سەرچاوەكانی ڕاگەیاندن لەبەردەستی گەنجان دانە، كە ئەمەش هۆكارێكە كە گەنجان بتوانن لەو مەجالەدا ئاستی تێگەیشتن و هۆشیاریی خۆیان بەرز بكەنەوە و بۆ ئەوەی گەنجانی ئێمەش وەكوو گەلانی دیكە بگەنە ڕادەیەك كە هۆشیارییەكی یاسایی وامان هەبێت كە لە ژیانی ڕۆژانەی ئاسایی خۆیاندا سوودی لێ وەربگرن و دوور بن لە كێشە و گرفتە یاسایییەكان.
زاری كرمانجی : تووشبوونی ژمارەیەكی زۆری گەنج بە كێشەی یاسایەوە، ئەمە نیشانەی كەمی هۆشیاریی یاسایی نییە لای گەنجان ؟
جەوهەر سرێشمەیی : بێگومان ئەمە لە نەبوونی كەم هۆشیاریی یاسایە و هۆكارەكەشی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای دەستپێكردنی ژیانمان لە نێو خێزان و دواتر باخچەی ساوایان و قۆناغەكانی خوێندنی بنەڕەتی و ناوەندی، كە بەداخەوە بە شێوەیەكی باش هۆشیاریی یاسایی بڵاو ناكەینەوە و تا منداڵەكانمان و گەنجەكانمان لەم ڕووەوە زانیاریی و هۆشیاریی باشیان هەبێت، بۆیە دەبینین ڕێژەیەكی زۆری گەنجانمان لە ئەنجامی نەبوونی هۆشیاریی یاسایی تووشی كێشە دەبن، بەتایبەت لە ئێستادا كە تاوانی نوێی پەیدا بووە بۆ نموونە خراپ بەكارهێنانی هۆیەكانی پەیوەندی و دەستدرێژی و ناوزڕاندن، ئەو شتانە تاوانی نوێن، ئەگەر سەیری دادگاكان بكەین زۆرترین تۆمەتباری ئەو هۆیانەی لە سەرەوە باسمان كرد گەنجانن بە تایبەتیش ئەو گەنجانەی لە قۆناغی هەرزەكاری دان، لەگەڵ ئەوەشدا هەندێك تاوانی دیكەش هەن وەكوو كوشتن و دزی و زینا كە ئەوانیش بەشی زۆری تاوانباران لە چینی گەنجانن، بە حوكمی ئەوەی چەند هۆكارێك هەن كاریگەریی لەسەر گەنجان دروست دەكات و یەكێك لە هۆكارەكانیش خراپی گوزەران، نەبوونی ژیانێكی شایستە، بێكاری، هۆكارێكە بۆ ئەوەی هەندێك لە گەنجان ڕاپێچی ناو تاوان و لادان بكات بەتایبەتیش ئەو تاوانەی كە پەیوەستن بە تاوانی ماددی، بۆیە ئەگەر گەنج ئاستی هۆشیاریی یاسایی هەبێت و بزانێت ئەگەر دزییەكی كرد سزاكەی چی دەبێت، یان تاوانێكی كوشتنی ئەنجامدا چارەنووسی چی بەسەر دێت، بۆیە هۆشیاریی یاسایی زۆر پێویستە بایەخی زیاتری پێ بدرێت جا چ لەلایەن گەنجان یان كۆمەڵگە و خێزان، بۆ ئەوەی لە تاوان دوور بكەونەوە .”
زاری كرمانجی : تا چەند (خێزان، قوتابخانە، حكومەت، میدیا) كاریگەرییان لەسەر بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیاری یاسایی گەنجان هەیە ؟
جەوهەر سرێشمەیی : بێگومان هەر چوارییان، بەتایبەت لە سەرەتاوە خێزان بەرپرسیاری یەكەمە لەوەی هۆشیاری یاسایی فێری منداڵەكانی بكات، ئەگەر خێزانێك خوێندەوار بێت دەتوانێت زیاتر ڕێنوێنی منداڵەكانی بكات كە تاوان ئەنجام نەدەن و تووشی تاوان نەبن، هەروەها سروشتی قوتابخانە هۆكارێكی گرنگە بۆ پەروەردەكردن و بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیاریی یاسایی گەنجان و لاوانمان، سەبارەت بە حكومەت ڕۆڵێكی سەرەكی و كاریگەر دەبینێت لە سەر بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیاریی یاسایی بە تایبەت لە گرتووخانەكان و چاكسازییەكان، چونكە كە تاوانێك ڕوو دەدات و ئەو كەسەی تاوانەكە ئەنجام دەدات، دەبێت چاكسازی بكرێت، بێگومان ئەمەش بە بەرنامە و پرۆگرامێكی دیاریكراو هەبێت لە ناو چاكسازییەكان، بە نموونە كەسێك تاوانێكی دزی دەكات و دەبرێتە ناو زیندان و لەگەڵ خەڵكی دیكە تێكەڵ دەبێت و ماوەیەك دەگیرێت و بەر دەبێت، بە بێ ئەوەی هیچ هۆشیارییەك یان ڕێنوێنییەكی پێ بدرێت، بۆیە پێویستە حكومەت بەرنامەیەكی چڕتر دابنێت بۆ ئەوەی هۆشیاری زیاتر لە ناو گرتووخانەكان بە تایبەت لە بەشی ڕاگرتنی تۆمەتباران، بۆ نموونە ئەگەر حكومەت بەرنامەیەك دابنێت و لە هەر بەشێكی گرتن و گواستنەوەدا بەشی (هۆشیاریی یاسایی) هەبێت و كۆمەڵێك یاساناس سەرپەرشتی ئەو بەشانە بكەن و جا ئەگەر كەسێك لە سەر دزیكردن گیرا ڕۆژانە چەند كاتژمێرێك قسەی لەگەڵ بكەن (دزییەكەت بۆ كردووە و هۆكارەكەی چی یە) بە هۆی ئەو دزییەوە تاوانبار چی بەسەر دێت و سزاكانی چین و كاریگەرییەكانی ئەو دزییە لە سەر كەسایەتی و خێزانی ئەو چی دەبێت، بە دڵنیایەوە ئەمەش وا دەكات تاوانبارەكە بە پێی ئاستی تێگەیشتنی خۆی سوود لە ڕێنمایییەكان وەربگرێت و لە تاوان دوور بكەونەوە.
هەروەها سەبارەت بە میدیا هەر وەكوو دەگوترێت چەكێكی دوو سەرەیە، زۆر جار كەناڵەكانی ڕاگەیاند لە كاتی ڕوودانی تاوانێك پێش ئەوەی لێكۆڵینەوەی یاسایی تێدا بكرێت، ئەوان هەموو شتێكیان بڵاو كردووەتەوە و تۆمەتبار دەهێننە سەر شاشەكەیان و بە شێوەیەك باسی دەكەن كە ئەو كەسە تاوانی كردووە و كۆمەڵگەش هەر بەو شێوەیە وەری دەگرێت و كەچی هەندێك جار ئەو كەسەی تۆمەتبار كراوە لە ئەنجامی لێكۆڵینەوە دەردەكەوێت كە بێ تاوانە، بۆیە دەبێت میدیاش هۆشیارانە تر مامەڵە لەگەڵ ڕووداو و تاوانەكان بكات و چەندین جاریش بینیومە لە میدیاكان جیاوازی لە نێوان تاوانبار و تۆمەتبار ناكرێت كە ئەمەش مەترسییەكی زۆر زۆر گەورەیە و پێویستە میدیایی كوردیی هۆشیارانە تر كار بكات .
زاری كرمانجی : ئەو چوار لایەنە چۆن دەتوانن ئاستی هۆشیاریی یاسایی گەنجان بەرز بكەنەوە ؟
جەوهەر سرێشمەیی: بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیاری یاسایی گەنجان بە چەند قۆناغێك دەكرێت :
یەكەم خێزان، ئەگەر خێزانەكانمان خوێندەوار و ڕۆشنبیر بن، بە دڵنیایەوە دەبێتە هۆكارێك بۆ ئەوەی منداڵەكانیان بە هۆشیاریی یاسایی پەروەردە بكەن.
دووەم قوتابخانە، ئەگەرچی هەندێك گۆڕانكاری لە پرۆگرامەكانی خوێندن كراوە، بەڵام هیچ ماددەیەك نییە لە پرۆگرامەكانی قوتابخانە پێ بگوترێت هۆشیاری یاسایی، بۆیە زۆر گرنگە هەر لە باخچەی ساوایانەوە تا قۆناغەكانی بنەڕەتی و ناوەندی خوێندن و تا دەگاتە زانكۆش پێویستە ماددەیەك هەبێت بە ناوی (هۆشیاریی یاسایی) و ئەو كەسانەی یاساناسی باش و زیرەكن هەستن بە دانانی پرۆگرامێكی باش و شایستە بۆ ئەوەی لە تەواوی قۆناغەكانی خوێندن بخوێنرێت،
سێیەم حكومەت، هەر وەكوو پێشتریش باسم كرد حكومەت پێویستە لە بەشی چاكسازی و گرتن و گواستنەوەدا بەشی (هۆشیاریی یاسایی) هەبێت، بۆ ئەوەی ئەو كەسانە هۆشیار بكرێنەوە كە تاوانێكیان كردووە .
چوارەم میدیا، تا ئێستا میدیاكان مامەڵەیەكی یاسایانە لەگەڵ ڕووداوەكان ناكات، لەبەر ئەوەی بەشێكی زۆری ئەو كەسانەی لە ڕاگەیاندن كار دەكەن بە تایبەت كەناڵەكانی ئاسمانی و وێبسایتەكان، بۆیە پێویستە هەر دەزگایەكی ڕاگەیاندن بە (نووسراو و بینراو و بیستراو) بەشێكی یاساییان هەبێت و ڕاوێژكاری یاسایان هەبێت، باشتریش وایە ئەمە لە یاسایی ڕۆژنامەوانی بكرێتە مەرج كە هەر دەزگایەكی ڕاگەیاندن بەشی یاسایی خۆیان هەبێت بۆ ئەوەی باشتر مامەڵە لەگەڵ ڕووداوە یاسایییەكاندا بكات.
