ئەڤین موسا
زانكۆی سۆران – بەشی زانستە كۆمەڵایەتییەكان
مەبەست لەو بابەتە شیكردنەوەی زمانی كوردی و خوێندنەوە و بەراوردێكی مێژوویی لە سەر زمانەكەيه و لەپاڵ ئەوەشدا وێڕای كورتە باسێك لە مەڕ زمان، زۆر بە كورتی ( خێراییەكی رێژەیی) سەرنج دەدەینە سەر پێوەندی نێوان زمانی كوردی و بەراوردكردن و پێكهەڵكێشانی لە تەك ژێدەرە دیرۆكیەكان. دیارە پێویستە ئەو بابەتە تەنانەت لە ئاستی وروژاندنی مەبەست و كردنەوەی ئاسۆیەكی تایبەت و سەرەتایی هەڵسەنگاندنی بۆ بكرێت.
خزمایەتی و پەیوەندی زمانەكان :
لە مێژووی رابردووی مرۆڤ، ئەفسانەی برجی بابێل (لە ئینجیلی عیسا ئاماژەی پێدراوە) كە وەك هۆكاری سەرەكی لێك هەڵاواردن و دابڕانی زمانەكان سەلمێندرابوو، راستییەكی مێژوویی زمانناسی پشت راست دەكاتەوە كە لە لایەكەوە دووربوونی خەڵكانی هاوزمان، زاراوەوزمان گەلی جیاواز پێك دێنێت و لە لایەكی دیكەشەوە، زۆرێك لە زمانەكانی ئەوڕۆیی كە دەستەبەركراون لەبنچینەدا هاوریشەن (cognate) راستیەكی دیكەش هەیە كە هەرچی دەگەڕێینەوە دواوە، خزمایەتی و لێك نزیكبوونی زمانەكانی یەك بنەماڵە زیاتر دەبێت بۆ نموونە، نزیكایەتی زمانی فارسی كۆن لەگەڵ كوردی كۆن زۆر زیاتر و بەرچاوتر لە فارسی نوێ دەگەڵ كوردی ئەوڕۆیە، هەمان پەیوەندی و نزیكایەتی نێوان ئاڵمانی كۆن و زمانەكانی دیكەی بنەماڵەی هیند و ئەورووپایی گەلێك زەقتر و سەرنج راكێشترە تا لێكچوون و پەیوەستی زمانی ئاڵمانی ئەوڕۆ بەرامبەر بە زمانەكانی دیكەی سەردەم .
تایبەتمەندی زمانی كوردی :
ئەگەرچی بە شێوەیەكی ئاكادێمی و رێكوپێك لەسەر زمانی كوردی و مێژووی زمانەكەمان كاری پێویست نەكراوە، بەڵام توێژینەوە و شیكردنەوەی زمانی زگماكی یا خود ریشە و هۆوییەتی زمانی نەتەوەییمان، لەگەڵ ئەوەش زانیاری و ناسینی زمانەكەمان، ئەركی پپویستی سەرشانی هەموو لایەكە. لە دەسپێكی تەوەری زمانی كوردی و بەر لە هەموو شتێك، ئەم پرسیارانەمان بۆ قووت دەبنەوە كە پێویستە لەسەریان بدوپێن، هەرچەند بڕینی ئەو رێگەیە گەلێك دژوارە و سنووری زمانی كوردی وا بە ئاسانی دەسنیشان و دیار ناكرێت. زمانی كوردی لە چی و لە كوێوە سەرچاوەی گرتووە ؟ ئاخۆ شوێن و خولگەیەكی بۆ سەرهەڵدان هەبووە ؟ ئایا زمانی كوردی زمانێكی سەر بە خۆیە ؟ ئایا زمانی كوردی زاراوە و دیالێكتێكی ئاڵۆز و بێ قەوارەی زمانگەلی تر وەك فارسی كۆن لەژمار دێت ؟ ئایا بۆ مسۆگەركردنی كۆن بوون و رەسەنایەتی زمانی كوردی هیچ بەڵگە و خوێندنەوەیەك لە ئارا دایە ؟ یان ئەو زمانە لە ئاسمانەوە بەربۆتەوە ؟ یان زمانی جن و دێوە زمەیە ؟ و گەلێك پرسیاری تر …
دیارە ئێمە دەبێت ئاگادار بین كە تۆژینەوە و توێكاری لەسەر كەرەستە و مێژووی زمان، پرۆسەیەكی زۆر گرینگە، بەڵام ئەوە نابێتە هۆی ئەمە كە واز لە دراسەكان و لێكۆڵینەوە بێنین و بەو شێوەیە تەمەڵی و ناتەوانی یا خود نەزانی خۆمان لە ژێر لێڵ و سەخت بوونی ئەو رێگە و پێگەیە بشارینەوە، تا بەم جۆرە بۆ كەمتەرخەمی و نەزانی خۆمان دەلیل داتاشین. بۆ روون كردنەوەی ئاخێزگا و شوناس و رەسەنایەتی زمانی كوردی دەتوانین پشت بەو خاڵە بنەژەتیانە ببەستین :
1- پاشماوە و ئاسەوارە دێرینەكان .
2- پەڕتووك و تۆمار و كتێبە كۆنەكان .
3 – كتێبە مێژووییە كۆنەكان .
4 – ئاوڕدانەوە بۆ سەر بەرهەم و بۆچوونەكانی گەڕۆك و رۆژهەڵاتناسەكان .
5- كەڵك وەرگرتن لە زانستی زمانناسانی و لێكسیكۆلۆژی لەمەڕ شیكردنەوەی ریشە و ستروكتۆر و بنچینەی زمانی كوردی .
6- مێژوو ناسەكان و پسپۆڕانی زانستی زمان .
7 – شیكردنەوەی ماك و ریشەی ووشەكان لە باری ئیتمۆلۆژی .
بێشك نەتەوەی كورد خاوەن زمانی تایبەتیی و دێرینەی خۆیەتی و هەزاران ساڵە بەو زمانە دەپەیڤی. ئاشكرایە، هەر چەشنە باس و لێكۆڵینەوەیەك دەربارەی مێژووی زمانی كوردی پەیوەندیەكی نزیكی بە چاوخشاندن و پێداچوونەوەیەكی ورد بینانەی بە مێژووی كورد و كوردستانەوە هەیە، هەر بۆیەش بە پێویستیەكی سەرەكی دەزانین، پێش هەر دوان و گریمانەیەك سووكە ئاوڕێك بدەینەوە سەر مێژووی كورد و جوگرافیای كوردستان و كورتە باسێك لەو بارەوە بێنینە ئاراوە. هەر چەندە، دنیای بەربڵاوی ئێمەی مرۆڤ گەل، گەلێك كۆنە و رابردوویەكی دێرین و نەزانراوی هەیە، بەڵام بە لێكۆڵینەوە و تاوتوێ كردنی شتوومەك و ئاسەوارەكانی سروشتی و ناسروشتی، هەروەها پشكنینی ئاسەوارناسی و گەل ناسی، لەگەڵ ئەوانەش بەراوردكردنی قاڵبی ئێسقانی بوونەوەر و ئینسانەكانی دێرین و تەمەن و شوێنیان، زانایان و پسپۆڕان بە هێنانە ئارای گریمانە و بەڵگە و داكۆمێنت، زانیاریەكی بەرچاویان وەدەس هێناوە و مێژووی نەتەوەی كورد و ئاریەكانیش داگر و هەڵگری ئەو شرۆڤە و بۆچوونەی سەروو دەبێت. به وتەی دەقەكانی ئاڤێستا و بە گوێرەی بەڵگە دۆزراوەكان و رادەربڕینی زانایانی مێژوو، لە سەردەمێكی نەزانراو، نەتەوەی ئاریاییەكان، لە وڵاتێكی سارد و سەهۆڵبەندانەوە، بەرەو رۆژهەڵاتی ناوین، واتە كێوەكانی زاگرۆس كۆچیان كردووە. پاشان لە داوێنی زاگرۆسەوە بەرەو دەشت و بانی ئێران و گشت ناوچەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جەمسەر و ناڤگەی رووبارەكانی دیجلە و فوراتەوە چەندین كۆچی تریشیان بووە. بەرە بەرە لە گۆڕەپانی مێزوپۆتامیادا لە ژێر ناوی جیاواز بڵاو بوونەتەوه(دوكتۆر كونتنا، نامیلكەی ڤێدیداد- عەلائەددین سەجادی، مێژووی ئەدەبی كوردی،۱۳۷۱). بە گشتی دەتوانین هۆزەكانی كورد، كە زۆربەی هەرە زۆری زانایان و مێژووزانەكانی بیانی و خۆیی لە سەری ساغ بوونەتەوە و راكۆكی و یەكگرتوویان هەیە بەم جۆرە پۆلێن بكەین. هۆزەكانی كورد بریتی بوون لە حەوت هۆزی سەرەكی كە لەو نیشتمانەی كە بە كوردستان ناوزەد دەكرێ بڵاوبوونەتەوە.
یەكەم : گوتی (جودی) یان ئاراراتی :
دووەم : لۆلۆ
سێهەم : میتانی
چوارەم : سیرەتی یان كورتی بەمانای دڕندە و ئازاردانی خەڵكی ناویان دەركردوە لە زمانی هەورامی دا سیرەت واتە دڕك.
پێنجەم : كاردۆخی یان كاری
شەشەم : گوتی و هۆری
حەوتەم : سۆبارتۆ یان كاسی
هەشتەم : ماد.
ئەگەر زمانی هیند و ئەوروپایی وەك دیاردەیەك تەرخان بكەین و هەمان زمانی هیند و ئێرانی وەكوو لقێكی بنەماڵەی هیند و ئەوروپایی دابنین دەتوانین بڵێین زمانی كوردی بە زمانێكی تایبەتی و سەربەخۆی لقی ئێرانی لە بنەماڵەی زمانە هیند و ئەرووپایەكان و لە دەستەی چەند هیجایی بە حیسێب دێت، شایەدحاڵی ئەو رادەربڕینەش كۆمەڵێك خوێندنەوە و بەڵگەیە كە لەو بابەتەدا بەشێوەی خواروو لەسەری دەدوێن.
زمانی كوردی رازاوە بەچەندین زاراوە، واتە لە چەند زاراوە و دیالێكتی لێك نزیك پێكهاتووە كە شرۆڤەی ئاماری جوگرافیاییان بەم چەشنە دابین دەكرێت: (مێژووی دێرینی كوردستان، كتێبی یەكەم- فازل قەرەداغی(
۱- كوردەكانی سەروو (كرمانجی(
۲- زاراوەی زمانی كوردی ناوەراست (سۆرانی(.
۳- زاراوەی زمانی كوردی باشوور (كرماشانی، كەلی و لۆڕی(
۵- زاراوەی زمانی كوردی زازا (دملی(
۶- گۆرانی ( گۆران، هەورامی، كاكەیی و شەبەكی(
چەندین هۆكاری جۆراوجۆر هەیە كە سەبەبی جیاوازی نێوان زاراوەكانی زمانی كوردی یاخود شێوە و جۆری دەربڕینی زاراوەیی، پێكدێنێت، لەسەر ئەو ئاستە دەتوانین ئاماژە بەم خاڵانەی خوارەوە بكەین :
1ـ بەر فراوانی بەرینایی خاك و جوگرافیای كوردستان و پەراكەندە بوونی خەڵكی خۆجێی ( بوومی ) كوردستان
2ـ بەرفراوانی پانتای زمانی كوردی و كۆن و دەوڵەمەند بوونی زمانەكە
3ـ كۆچ كردن لە ناوچەكانی كوردستانی كۆن، واتە، رۆژهەڵاتی ناڤین و بانی ئێران
4ـكوێستانی بوونی زۆربەی نیشتەجێیەكانی نەتەوەی كورد و لێكدابڕانیان بە هۆی سنووری سروشتی وەكوو، كێو و روبار و… وە هەروەها نەبوونی پەیوەندیەكی پپویست
5ـكەم كاری لە نووسینی پەڕتووك و پێداویستیەكانی، وەك مێژوو، دەستكەوت و پێشڕەوتەكانیان، فەلسەفە و حیكمەت و بیر و بۆچوونەكانیان
6ـ سنووری ناسروشتی وەك دژایەتی دوژمنان و نەیاران، قەڵاچۆكردن و راگوێزان، ئاسیمیلاسیۆن و خاپوور كردن
۷- سەرهەڵدانی زاراوەكان لە لای هۆز و گەلەكاندا، تەنیا ئاكامی جیا بوونەوەیان لە یەكدی نەبووە، بەڵكوو ئەو زاراوە و زمانانەش لە رێگەی تێكەڵبوونیان لەگەڵ زمانەكانی دیكەدا وەك زمانی قەوقازی، سامی و هی دیكەش هاتوونە ئاراوە
۸- گۆڕانكاری ئەنترۆپۆلۆژی كە لەناو زماندا رووی داوە
۹ – نەبوونی قەوارە و قاپۆڕێكی ستانداردی زمانی كوردی
۱۰- لە ئارادا نەبوونی دەوڵەت و دەسەڵات و سەروەریەكی سەربەخۆی كوردی بۆ پشتیوانی كردن و گەشە پێدانی زمانی كوردی
۱۱- كاریگەری خەتی بزماری (ئەلفوبپی نووسین) و ئاهەنگ و پیتەكانی نامۆ و بیانی، هەروەها جۆری دەربڕینیان لەمەڕ زمانی كوردی
۱۲ – چەند هیجایی بوونی زمانی كوردی و ئاڵوگۆڕی پێویست لەسەر ماكی ریشەی ووشەكان
دەرئەنجام :
هەرچەند بزر ناكرێ كە پشكنین و دۆزینەوەی بەڵگە و داكۆمێنتی بێ قڕە، بەمەبەستی پۆلێنكردن و دەستنیشانكردنی زمانی كوردی، لە هەمان حاڵدا كە زۆر ناسك و كەرەستەیەكی پێویستە، گەلێك چەتوون و دەریایەك دژوارە، بەڵام لە دەرئەنجامی ئەو بابەتەدا، بەوە دەگەین كە زمانی كوردی كۆن و ئاڤێستای (مادی) ماك و ریشە و سەرچاوەی زمانی كوردی بە ئەژمار دێت، ئەوەش خۆی لەخۆیدا پێوەندی و راپەرموونیەكی بێ ئینكار و لەپسان نەهاتووی بە شوناس و ناسنامەی نەتەوەی كوردەوە هەیە.
بێ گومان مەبەستمان ئەوە نەبووە كە بە شان و باهۆی زمانی كوردیدا بێینە خوار، بەڵام دیارە لە دەقی ناوەرۆكی ئەم وتارەدا هەوڵمان داوە، نیشان بدەین كە زمانی كۆنی ئاری (زمانی دایكی بنەماڵەی هیند و ئورووپایی) و دوایش زمانی ئاڤێستایی و كوردی كۆن تاكە زمانێك بووە كە لە مێزوپۆتامیادا دەورێكی سەرەكی گێڕاوە و بنەمای هەموو زمانەكانی پۆلی هیندی و ئورووپایی و شاخەی ئێرانی لە قەڵەم دەدرێت. بێ شك ئەو گریمانە راستیەمان كاتێك بۆ دەردەكەوێ، كە بە چاوێكی ژیرانە و دوور لە فەناتیك، سەرنج بدەینە سەر وشەگەلی كوردی ئاڤێستایی و كوردی نوێ و لەگەڵ ئەوانەشدا كێشان و بەرانبەردانانیان لەگەڵ مادی، پارتی، پەهلەوی و فارسی نوێ ئەو راستیەمان زیاتر بۆ دەسەلمێنێ.
