ڕەوشی سیاسی كورد لە جەنگی یەكەمی جیهانی

جەیلان نەجم الدین
قوتابی قۆناغی چوارەم، بەشی مێژوو

جەنگی جیهانی یەكەم لە ساڵی ١٩١٤تا ١٩١٨ بەردەوام بوو كە زۆربەی زلهێزەكانی جیهان تێدا بەژدار بوون ، ململانی و ناكۆكی نێوان بەریتانیا و ئەڵمانیا هۆی هەڵگیرسانی جەنگی یەكەمی جیهان بوو ، لەو كاتەشدا ناوچەی كوردی بەشێك بوو لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی ، بەهۆی بەژداری دەوڵەتی عوسمانی لە جەنگی جیهانی یەكەم ناوچەكە روبەروی گۆرانگاری سیاسی گەورە بویەوە ، لێردا نەتەوی كورد بەهۆی جەنگ روبەروی گەورەترین زیان بویەوە ، كوردستان وەك دەوڵەمەنترین ناەچەی رۆژهەڵاتی ناوەراست و نزیك سەرنجی دەوڵەتە ئیمپریالیستەكانی راكێشا كۆنترۆڵكردنی بووە یەكی لە ئامانجەكانی دەوڵەتە ئیمپریالیستیەكان ، سەرنجام كوردستان بووە مەیدانی ململانی توندوتیژی نێوان ( ئەڵمانیا – بەریتانیا – روسیا ) ،لەو كاتەشدا رێكخراو پارتە كوردییەكان نەیانتوانی خەڵكی كورد بۆ بەژدار نەبوون لە شەر هانبدەن تەنانەت هەندێ لە ناسیۆنالیستی كورد وەك عەبدولقادر كوری شێخ عوبیدوڵا كە ئەو كاتە سەركردەی سوپای عوسمانی بوو ناچار بوو قازانجی توركانی لاو بێنێتە دی لە مەیدانی شەردا ، سوپای توركی كە خۆی لە بەردەم سوپای روسیا پی رانەگیرا ناچاربوو بە شكاوی بكشێتە دواوە كەوتە گیانی خەڵكی كوردستان داخی شكانی خۆی بە كورد دا هەڵرشت ، توركەكان بە پاڵپشت و یارمەتی ئەڵمانیا بەشێوەیەكی درندانە بە كۆمەڵ كوردیان لە ناو برد .
تا هەڵگیراسانی جەنگی جیهانی یەكەم ، بەریتانیا هیچ سیاسەتێكی دیاری كراوی تایبەت بە كورد نەبووە , دووری كوردستان لە ناوچەكانی هەژموونی بەریتانیا رەنگە هۆیەكی سەرەكی بووبێ بۆ نەبوونی سیاسەتی كورد لە لاین بەریتانیا ، وە لە ئەنجامی ئەم تێرونینە سیاسیەوە بوو لە رێكەوتنی (سایكس-بیكۆ) برایار لەسەر هەڵوەشاندنەوی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی درا وە هەر لەم رێكەوتنە نەك هەر كورد بەڵك و مافی نەتەویەكانی ئەرمەنیش پشتگووی خرا لە كاتێكدا ئەرمەن بە كردەوە پشتیوانی لە هاوپەیمانان دەكرد لێردە ئەمە ئەو بۆچونە رەتدەكاتەوە كە دەڵێت ( ئەگەر كورد پشتیوانی لە هاوپەیمانن كردبا لە جەنگی جیهانی یەكەم ، ئەوا دەبوو بە خاوەن دەوڵەتێكی سەربەخۆ )
بە هەزاران جەنگاوەری كورد لە ریزی سوپای عوسمانی بوون لە كاتی جەنگی جیهانیدا ژمارێكی زۆریان بوون بە قوربانی ئەمەش زۆر خراپ لەسەر كورد كەوت , چونكە پشتیوانیكردنی عوسمانی لە لایەن كوردەوە زیانەكەی هەر ئەوە نەبوو كە لەلان هاوپەیمانانەو كورد وەك دۆستی تورك هەژمار كرا ، بەڵكو قوربانیەكانی كوردیش لە جەنگدا لە لاین دەسڵادارانی توركەوە هێج رێزێكی لێ نەگیرا .
جەنگی جیهانی یەكەم وەچەرخانیكی گەورەی مێژووی بوو ، دەرفەت بوو بۆ گەلانی ژێر دەستەی وەك كورد ، سوود لەم رووداور گەورەیە وەربگرن رزگاری سەربەخۆی خۆیان دەستەبەر بكەن ، كەچی كورد نەك هەر نەیتوانی سود لەم دەرفەتە ناوازەیە وەربگرێی بەڵكو دووچاری گەورەترین شكستی مێژووی بویەوە .
لە كۆتایی دا ڕەوشی سیاسی كورد لە جەنگی جیهانی یەكەم
بوە هۆیی ئەوەی كە ناسیۆنالیزیمی كوردی پەرە بسێنێت ،ئەنجام دانی پەیمانی سیڤەر بەلام ئەو پەیمانە هیچ یەكێ لە خالەكانی تایبەت بە كورد جێبەجێ نەكرا ،وە سەرهەڵدانی بزوتنەوەی سیاسی كورد وەك شۆڕشەكەی شێخ محەمەدی خەلیفە لە توركیا.

سەرچاوەكان:
1ـ ناوی كتێب :ئامانج و دەرنجام لە مێژووی بزافی نەتەوی كورد نوسەر : سەلاح ئەحمد محمدمین
2ـ ناوی كتێب: بارودۆخی سیاسی كوردستان (١٨٨٠-١٩٤٦) نوسەر : موجتەبەر بورزوویی
وەرگێر نازناز محمد عەبدولقادر – یوسف خژر- سۆران عەلیپور ٢٠٠٥
٣ـ ناوی كتێب: جوڵانەوەی رزگاری نیشتیمانی كوردستان ، نوسەر : دكتۆر عزیز شەمزینی وەرگێر : فەرید ئەسەسەر ٢٠٠٦
٤ ـ ناوی كتێب : خوندنەوێكی نوێ بۆ مێژووی كوردستان ـ نوسەر : دیار غەریب چاپخانی ئازادی چاپی یەكە ٢٠١٦