ئامادەكردنی : علی عوسمان علی
پەیمانی سیڤەر یەكێكە لە گرنگترین پەیماننامەكانی مێژووی نوێی كورد كە لە ١٠ی ئابی ١٩٢٠ لە شاری سیڤەر لە نزیك پاریس لە نێوان هاوپەیمانەكان (بەریتانیا، فەڕەنسا و ئیتالیا) و دەوڵەتی عوسمانی واژۆ كرا. ئەم پەیمانە یەكەم دانپێدانانی نێودەوڵەتی بوو بۆ مافی كورد بۆ دروستكردنی دەوڵەتێكی سەربەخۆ.
ناوەڕۆكی پەیمانی سیڤەر :
پەیمانی سیڤەر لە ١٣٣ ماددە پێكهاتبوو و بەشێكی تایبەت بە كوردەوە تەرخان كرابوو. بەپێی ماددەكانی ٦٢، ٦٣ و ٦٤ی پەیمانەكە:
- ماددەی ٦٢ حكومەتی عوسمانی دەبوایە خۆبەڕێوەبەری ناوچەیی بدات بەو ناوچانەی كە زۆرینەی دانیشتووانیان كورد بوون.
- ماددەی ٦۳ دەوڵەتی عوسمانی دەبوایە پابەند بێت بە بڕیارەكانی لێژنەیەكی نێودەوڵەتی كە لەلایەن بەریتانیا، فەڕەنسا و ئیتالیاوە دروست دەكرا بۆ چاودێریكردنی جێبەجێكردنی خۆبەڕێوەبەری كوردی.
- ماددەی ٦٤لە ماوەی ساڵێك دوای واژۆكردنی پەیمانەكە، ئەگەر كوردەكانی ناوچەكە بەڵگەیان پێشكەش كردبا كە زۆرینەی دانیشتووانی ناوچەكە خوازیاری سەربەخۆییان، ئەوا كۆمەڵەی گەلان (یەكەم ڕێكخراوی نێودەوڵەتی پێش نەتەوە یەكگرتووەكان) دەبوایە ڕازی بێت لەسەر دروستبوونی دەوڵەتێكی سەربەخۆی كوردی. هەروەها ماددەكە ئاماژەی بە مافی كوردەكانی ویلایەتی موسڵ (كوردستانی باشوور) دەكرد بۆ بەشداریكردن لەم دەوڵەتە سەربەخۆیەدا.
- دەرئەنجامەكانی پەیمانی سیڤەر لەسەر كورد : ١. دانپێدانانی نێودەوڵەتی بە مافی كورد :
پەیمانی سیڤەر یەكەم بەڵگەنامەی نێودەوڵەتی بوو كە دان بە مافی كورد دەنێت بۆ دەوڵەتێكی سەربەخۆ. ئەمە بووە سەرچاوەیەكی گرنگی یاسایی و سیاسی بۆ داواكاریەكانی كورد لە داهاتوودا.
٢. نەگەیشتنە قۆناغی جێبەجێكردن :
سەرەڕای گرنگی پەیمانەكە، بەهۆی گۆڕانكاریە سیاسیەكان، هەرگیز نەگەیشتە قۆناغی جێبەجێكردن: - شۆڕشی كەمالیستی لە توركیا بەڕابەرایەتی مستەفا كەمال ئەتاتورك دژی پەیمانەكە وەستایەوە.
- كەمالیستەكان لە شەڕی سەربەخۆیی توركیادا (١٩١٩-١٩٢٣) سەركەوتن.
- بەرژەوەندی زلهێزەكان، بەتایبەت بەریتانیا و فەڕەنسا، گۆڕانی بەسەردا هات.
٣. هەڵوەشاندنەوەی پەیمانەكە و پەیمانی لۆزان
لە ٢٤ی تەمموزی ١٩٢٣، پەیمانی لۆزان لە نێوان حكومەتی نوێی توركیا و هاوپەیمانان واژۆ كرا كە جێگەی پەیمانی سیڤەری گرتەوە. لە پەیمانی لۆزاندا: - هیچ ئاماژەیەك بە سەربەخۆیی كورد یان دەوڵەتی كوردی نەكرا.
- تەنها مافە كولتووریەكانی كەمینەكان (بێ ناوهێنانی كورد) باسكرا.
- كوردستان دابەش كرا بەسەر چوار دەوڵەتدا: توركیا، عێراق (ژێر كۆنترۆڵی بەریتانیا)، سوریا (ژێر كۆنترۆڵی فەڕەنسا) و ئێران.
٤. كاریگەری لەسەر بزووتنەوەی نەتەوایەتی كورد:
پەیمانی سیڤەر، سەرەڕای جێبەجێ نەكردنی، كاریگەری قووڵی لەسەر بزووتنەوەی نەتەوایەتی كورد هەبوو: - بووە هێمایەكی مێژوویی و یاسایی گرنگ بۆ خەباتی نەتەوایەتی كورد.
- ڕاپەڕینەكانی كورد لە ساڵانی دواتردا (وەكو ڕاپەڕینی شێخ سەعیدی پیران ١٩٢٥، ڕاپەڕینی ئاگری ١٩٢٧-١٩٣٠، و كۆماری مەهاباد ١٩٤٦) بەشێكیان پشتیان بە ڕەوایەتی پەیمانی سیڤەر بەست.
- تا ئەمڕۆش، پەیمانی سیڤەر وەك بەڵگەنامەیەكی گرنگی مێژوویی و یاسایی لەلایەن زۆربەی بزووتنەوە كوردیەكان ئاماژەی پێدەكرێت.
٥. گۆڕانكاری لە نەخشەی سیاسی ناوچەكەدا :
هەڵوەشاندنەوەی پەیمانی سیڤەر و سەپاندنی پەیمانی لۆزان بووە هۆی: - دابەشبوونی كوردستان بەسەر چەند دەوڵەتێكدا.
- دروستبوونی كێشەی نەتەوایەتی و سیاسی درێژخایەن لە ناوچەكەدا.
- دروستبوونی دەوڵەت-نەتەوەی نوێ لەسەر حسابی كورد. ئەنجام :
پەیمانی سیڤەر، سەرەڕای كە نەگەیشتە قۆناغی جێبەجێكردن، خاڵێكی وەرچەرخانی گرنگە لە مێژووی كورددا. ئەمە یەكەم و تەنها دانپێدانانی نێودەوڵەتی بووە بە مافی كورد بۆ دروستكردنی دەوڵەتێكی سەربەخۆ. هەڵوەشاندنەوەی ئەم پەیمانە و جێگرتنەوەی بە پەیمانی لۆزان، كاریگەری قووڵی لەسەر دۆزی كورد هەبووە و تا ئەمڕۆش، كورد لە هەوڵی گەیشتن بە مافە نەتەوایەتیەكانیدایە كە لە پەیمانی سیڤەردا دانی پێدانرابوو.
سەرچاوەكان :
١. مەك‌داوڵ، دەیڤید، “مێژووی هاوچەرخی كورد”، وەرگێڕانی ئەبوبەكر خۆشناو، ٢٠٠٥.
٢. ئەحمەد، كەمال مەزهەر، “كوردستان لە ساڵانی شەڕی یەكەمی جیهانیدا”، چاپخانەی كۆڕی زانیاری كورد، بەغدا، ١٩٧٥.
٣. جەلیل، جەلیلێ، “بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەیی كورد لە سەدەی بیستەمدا”، وەرگێڕانی عەبدوڵڵا حەسەن زادە، ١٩٨٦.
٤. بارزانی، مەسعود، “بارزانی و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد”، بەرگی یەكەم، ٢٠٠٢.
