دەستپێكردنەوەی جوڵانەوەی سیاسی ڕووناكبیریی لە باكووری كوردستان (١٩٤٦-١٩٦٠)

زەیتون مەلا ساڵح
قوتابی قۆناغی چوارەم ـ بەشی مێژوو

لەپاش مردنی مستەفا كەمال ئەتاتورك عیسمەت ئینۆنۆ بوو بەسەرۆك كۆماری توركیا هەوڵیدا بارودۆخی كوردستانی توركیا هێور بكاتەوە، بۆ ئەم مەبەستەش چاكسازی ئەنجامدا، لەگەڵ پشكنەری گشتی موفەتیشی عمومی قسە لەگەڵ سەرانی كورد بكات لەهەمان كاتیشدا لە جەنگی جیهانی دووەم ١٩٣٩ توركیا بێلایەنی خۆی وەستان، ئەمەش پەردەیەكی تاریكی بەسەر كێشەی كورد داپۆشی.
ئەو ناوچەنەی كوردیشی تێدا بوو فەرامۆش كرابوون، هیچ بنەمایەكی ژیان لەو ناوچە كوردیانە بوونی نەبوو وەك: ڕێگاوبان و فێرگەو نەخۆشخانه، هەرچەندە حكومەتی توركیا هەوڵیداوە هێڵی ئاسنین بۆ ناوچە كوردیەكان ڕابكێشت تاكو كۆنترۆڵ كردنی ئاسان بێت یاخود دڵی ئەوان ڕازی بكات. تەنانەت فێرگە كوردیەكانیشیان داخستوە بۆ ئەوەی توركی تێدا بخوێندرێت، هەمیشە هەوڵی سەركوتكردنی بزوتنەوە كوردییەكانی كردوە، بۆ نمونە ئەو ناوچانەی عەلەوییە كوردیەكانی تێدا نیشتەجێبوونە هەوڵیان داوە بەفڕۆكە بە دڕەندەترین شێوە سەركوتیان بكەن، حكومەتی توركیاش خێڵەكانی لێك هەوڵوەشاندنەوە كە هۆكارێك بوون بۆ ڕێكخستنی ماڵی كورد، دەمكوتكردنی چاڵاكییە سیاسیەكان و ئازادییە سیاسیەكان، بۆچوونی فاشیزم لەناو توركیا سەری هەڵدابوو توركیا تەنها لە یەك گەل پێكهاتوە تەنها ئەو حوكمڕانی دەكات، ئەو كارانەی بەرامبەر بەگەلی كورد ئەنجامدراون، ئاو ناوچەكوردیانە توركیا دوای ئەو شەڕو كوشتاریانەی تێداكراوە تواندنەوەی كوردی تێدا ڕوویداوە ناوچەكانیش بەچۆڵی مانەوە، پەنایان بردۆتە بەرئەشكەوتەكان، یان بەرەوە لوتكەی چیاكان، بەشێكی زۆریش لە ڕۆژئاوای ئەنادۆڵ ژیاون، بەڵام بە كۆتایی هێنانی شەڕی دوومی جیهانیش شەپۆڵی دیموكراتی جاڕدانی مافی مرۆڤ باڵی كێشاوە بەسەر توركیا، بۆیە حكومەتی توركیا ناچاربوو كوردكان ڕابگوازێتەوە ناوچەكانیان لە ساڵی ١٩٤٨ ئەمەش وایكردوە نەهامەتی و سەختیان زیاتر بێت چونكە برسیەتی ڕووی تێكردبوون تووشی سەختی زۆر ببوون وەكو (عوسمان مەتە) نوسەری ڕۆژنامەی سۆنە پۆستە لە نیسانی ١٩٤٨سەردانی ناوچەیەكی كردبوو وەسفی كردوە كە ئەو بارودۆخە سەختەی هەیان بوو تەنانت (بایار) و (مەندرس)دەسەڵاتیان گرتبوە دەست سیاسەتەكی زۆر توندەرەویان پیادەكرد لەناوەوەی توركیا فەلسەفەی كەمالیەكانیش كە دایڕشتبوو بەبناغەیەك دائەنرا بۆ كۆماری تازەی توركیا. كوردیش لەتوركیا (هەرچی حزب و كۆمەڵەیە لێی قەدەغە كرابوو) هەروەها نوسینیش بەزمانی كوردی بە پێی یاسا ١٩٣٢ قەدەغە كرابو بۆیە لە سەروبەندی پاش جەنگی جیهانی دووەم كورد روویانكردە خەباتی سیاسی و ڕۆشنبیری بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانیان لەم چوار چێوەش كۆمەڵێك حزب و ڕێكخراویان دامەزراندوە. وایكردوە تەنانت كوردستانی عێراق و ئێران كۆمەڵێك بزوتنەوەی تێكۆشان لەپێناو ڕێكخستنی رێزەكانی كورد. لەم پێناوشەدا چەندین ڕێكخراوی سیاسی لەم چواچێوەیە كار بۆ دەخوازیەكانی مافی گەلی كورد دەكرد لەسەر ئاستی نێوەخۆی و ئاستی نێودەوڵەتی. گەرچی كۆماری مەهاباد لە ساڵی ١٩٤٦ به كۆمار دائەنرێت خەونی كوردی بەدیهێناوە بەو پێیە بوو بەیەكەمین دەوڵەتی كوردی بەڵام لەئاكامدا دواجار بەهۆی ڕووخانی بۆتە هۆی بێ ئومێد بوونی بزوتنەوەی نەتەوەی كورد لەسەرتاپەی كوردستاندا دوای لەسێدارەدانی قازی محمد و هەڤاڵاكانی، بەڵام لە ناوەڕۆكیشدا هەستی نەتەوایەتیكی مەزنی لەكوردستانی باكور دروستكرد.
دوای جەنگی جیهانی دووەم فرە پارتیی لەتوركیاش سەرهەڵدابوو نمونە (پارتی، لادێی توركیا، حزبی سۆسیالی تورك، حزبی كرێكاران و جوتیارانی تورك، حزبی شوعی نهێنی توركیا، حزبی نەتەوەیەتی توركیا ) ١٩٤٦-١٩٥٠//ئەو فرە پارتایەتیەی لە ١٩٤٦دا سەرەتایەكی باش بوو بۆ بوژانەوەی هەستی نەتەوایەتی كورد ئەویش لەبەر چەند هۆكارێك:
١-زیندووكردنەوەی دابونەریتە میللی و ئایینەكان لەسایەی رژێمی فرەپارتایەتیدا: لەسایەی فرە پارتایەتی گوشارەكانی بە مۆدێرنكردن لەسەر گوندنشینەكان كەمكرایەوە، لەبەر ئەمەش بزاڤی بزوتنەوایەتی كۆمەڵایەتی ڕێگای بۆ بزاڤی سیاسی نەوایەتی چۆڵكرد، بەمجۆرە گەلێك كپ كراوە بۆیە دووبارە جموجۆڵی كوردایەتی زیندوو بویەوە. دیارە ئەوكاتیش شێخ و مەلاكان بێجگە لە خوێندنی ئایینی لایەنی ئەدەبی و كلاسیكی خوێندوە لەخوێندنگە و فێرگە و حوجرەكانیش، وەك بەرهەمەكانی حاجی قادری كۆی، ئەحمد خانێ، مەلا جەزیر و فەقێ تەیرانی، ئەو مەلایانەی تەنها ئەوكات ڕۆشنبیری كورد بوون.
٢-ڕێ خۆشكردن بۆ ململانێی پارتایەتی لەنێوان لاوان و خوێندكاراندا كە لەدوای كۆماری لە دایك ببون: ئەو سیاسیەتی كەمالیزم نەیتوانی هەستی ناسۆنالیزمی كورد لەناوبەرێت، ڕەوتی نوێی گرتۆتە بەر بەواتەی خوێندنەوە بۆ مێژوو، قسەكردن بە كوردی و گرینگیدان بەفەرهەنگ و ڕووناكبیری، ئەو نوێیە باوەڕیان بە شێخ و بەگ نەبوو بۆ ڕابەرایەتی بۆ بزاڤی كورد. لەم خەباتەشدا ڕێكخراو و ڕۆژنامە كوردییەكان لە ناوەوە و دەرەوەی كوردستان پشكی مەزنیان هەبوو: لەوانە:
١-چالاكی یانە و كۆمەڵە خوێندكارەكانی دەرەوەی باكووری كوردستان: ئەوكەسانە بوون كە ئەندامی پێشوی خۆیی بوون، لەژێر ناوی جیا جیادا كەوتنە چالاكی ڕووناكبیری ودیبلۆماسی نواندن. هەر لەم بارەیەوە باڵیۆزی بەریتانیا لە ئەنقەرە نووسیویەتی: ” لە ساڵی ١٩٤٨دا بەیاننامەی (وەفدی كوردیان) پێگەیشتووە، ئەم وەفدەی كوردی لە دانیشتنی كۆبونەوەی نەتەوە یەكگرتووەكاندا لەپاریس، یادنامەیەكی كۆن لەسەر كێشە كوردی خوێندۆتەوە، كە باسی سەربەخۆیی كوردستانی دەكرد”. هەروەها لە نێوان ساڵانی ١٩٤٨-١٩٥٠ لەلایەن كامەران بەدرخانەوە (بیولو تێنی ناوەندی لێكۆڵینەوەی كوردی) بڵاوكرایەوە،كە هەموو هەست و بیرێكی كوردایەتی لە باكووری كوردستان لەم قۆناغەدا لەژێر كاریگەری ئەو جموجووڵە فەرهەنگییەدا بوو.
چاڵاكییە كوردیەكان لە ناوچەكانی تریش كاریگەری هەبوو، هەروەها گرووپ و ڕێكخراوە خوێندكارییەكانی كورد تێكڕای پارچەكانی كوردستان لەتوركیا و ئەوروپا هۆكارێك تری بووژانەوەی هەستی نەتەوایەتی و خەباتی سیاسی كورد بوون لە باكووری كوردستان، بەتایبەتیش ئەو خوێندكارانەی باشووری كوردستان كە لەئەنقەر دەیانخوێندن.
هەروەها لە ئەووروپاشدا كورد لە ساڵی ١٩٥٦ لە شاری ویبیدان كۆمەڵەی خوێندكارانی كوردیان لە ئەوروپا دامەزراند، ئەمانە خاوەنی گوتاری نەتەوایەتی بوون زۆرێك لە خوێندكارەكانی توركیا كاریگەر بوون بەدروشمەكانیانەوە.
نورەدین زازا دەڵێ لە ساڵی١٩٤٩دا لەلایەن ٦خوێندكاری كورد لە لۆزان دایانمەزراند” خاوەن كۆمەڵێك گوتار بوون وەك بڵاوكراوەكەیان بە ناوی (دەنگی كورد) بەزاراوەی كوردی و ئینگلیزی و فەڕەنسی هەرچەندە توڕكیا سەرەتا رێگری لەم ڕۆژنامەیە كردوە بەڵام لە پاریس دڕێژیان بەكارەكانیان داوە.
لە ساڵی ١٩٥٦ لەشاری (ڤیست بادن) لەئەڵمانیای ڕۆژئاوا كورد پڕۆگرام و ئامانجەكانی كۆمەڵەیان ڕاگەیاند. ناساندی كێشەی كورد بوو بەئەوروپا كاریان دەكرد بۆ ناردنی بلاوكراوەكان بۆ نێوەخۆی كوردستان.
چالاكی كورد لە ڕێكخستنی پارتە فەرمییەكانی توركیا دا: لەدوای خۆیی بوون یەكەم پارتی سیاسی نهێنی لە توركیا دامەزراوە لەلایەن ڕووناكبیرانی كورد بەناوی (ژ. بۆ ئازادی كوردستان) دامەزرێنەكەی بریتیی بوون لە فایەق بوجاق، مستەفا ڕەمزی بوجاق، عەزیر ئۆغڵۆ، موسا عنتەر. سەرەتا ئەم خوێندكارانەی ئەستەمبۆڵیان بە (ناوەندی خوێندكارانی دیجلە)دامەزرێنن. ڕێكخستنە نێهنیەكان لە ماڵی موسا عنتەر بوو لەئەستەمبۆڵ شوێنی گردبوونەوەی چاڵاكیەكانیان بووە، بەهۆی توندی یاساكانی توركیا خوێندكاران گەڕانەوە بۆ ناوچە كوردیەكان نەیان توانی درێژە بەكاری خۆیان بدەن. كورد بێجگە لە كارو چاڵاكیە نهێنیەكان لە رێكخستنی پارتە فەرمیەكانیش بوونیان هەبووە. بۆنمونە لە ساڵی ١٩٤٦دا پارتی كۆمۆنیستی توركیا كوردەكان ئامادەی بەرچاویان هەبوو بەڵام بەهۆی زیادبوونی كورد لەپارتەكە مۆڵەتی كاركردنی ڕامیاری لە پارتەكە سەندرایەوە. هەروەها كورد لە ناوە پ.د دا پێگەی دیار و دۆستانەی هەبوو، هەرچەندە وەك ناسنامەی نەتەوەی كورد نەیتوانی بەشداری بكات بەڵام كاندیدكراوانی كورد لەنێوە پەرلەمان كاریگەری بەرچاویان هەبوو لەسەر ڕامیاری دیموكراتەكانی كوردستان. پاش ماوەیەك یوسف عەزیز ئۆغڵۆ لە دیاربەكر، ئەكرەم عەلی جان لە ئەرزنجان، شێخ قاسم لەقارس كە نوێنەری پ.د بوون ژمارەیەكی زۆری كوردیش وازیان لەپارتەكە هێناوە (پارتی ئازادی) بەشێوازێك فەرمی یان دامەزراند (١٩٥٥-١٩٥٨) لەنێوە پارتی ئازادی دا ڕێكخستنێكی نهێینی لە یوسف عەزیز ئۆغلو، مستەفا ئاكینجی، ئەسعەد جەمیل پاشا، بەسەرپەرشتی موسا عنتەر دروستبوو، یەكەم دانیشتنیان لە هۆتێل (كونج بلاساا) لەدیاربەكر بە ئامانجی دروستكردنی ڕێكخستنەكی نهێنی لەسەر بنەمای سەربەخۆی كوردستان گرێدا. هەروەها كورد لە پارتی (نیشتمانی)دا پێكهاتەیەكی سەرەكی بوون.
لەكاتی بەشداریكردنی ئەم پارتەدا لە هەڵبژاردنی ١٩٥٧دا زیاد لە ٤٠ ئەندامی كورد لەنێو ئەم پارتە بەتۆمەتی كۆمۆنیستی قۆڵبەست كراون، دواجار بەهۆی زیادبوونی ڕێژەی كورد لەنێو پارەتەكە مۆڵەتی كاركردنیان لێ وەرگیراوەتەوە ئەوەی زیندانیش كرابوو لەدوای كودتای ساڵی ١٩٦٠ ئازاد كراون حزبی نیشتمانیش بانگەشی دەكرد بۆ پەسەندكردنی ستراتیژییەتی (دیموكراتی شۆڕشگێڕی) پیادەكردنی چاكسازی كشتوكاڵی هەڵوەشاندنەوەی دەرەبەگایەتی سەرەڕای پەیرەو كردنی پیشەسازی تەكنیكی و رەتكردنەوەی پەیمانە سەربازییەكان، لەڕاستیدا دەبێ ئەوە بخرێتە بەرباس لێردا زۆربەی جوڵەنەوەی نەتەوەی كورد لەم قۆناغەدا بریتی بوو لەتێكۆشان لەنێو پارتە فەرمیەكان ئەوانیش هەر كاتێك باسیان لەناسنامەی كورد كردبێت ئەوە رووبەرووی سزادان و گرتن بوونتەوە.

ڕۆڵی ڕۆژنامەگەری و میدیای كوردی لەنێوەخۆی توركیا دا:

نوسراو بڵاوكراوەكان لەدەرەوەی وڵات دزیان دەكرد نیوە باكوری كوردستان، لە نێو توركیاش موسا عنەتەر لە ساڵی ١٩٤٨دا گۆڤاری هەفتانەی سەرچاوەی دیجلەی لە ئەستەمبۆڵ بەشێوازێكی فەرمی دەرچواند. موسا عەنتەر گۆڤاری وڵات بایەخی دەدا بە پێشكەوتن خوازی گەلی كورد بە دۆزی نەتەوەی كورد. ڕۆژنامەی ئاگری ئەویش بڵاوكراوەیەكی لەنێوە خۆی توركیا كە لەبەردەم خواستە ڕەواكانی نەتەوەی كورد بدات. هەرچەندە ئەم گۆڤارە بەزووی لەلایەن دەسەڵاتداران وەستێندرا ١٩٤٩، لەدواتریش لەلایەن موسا عەنتەر و د.شوانە گۆڤاری ڕۆژهەڵات دەرچوو لەئەستەمبوڵ ساڵی ١٩٥٠ بەزمانی توركی. ئەم گۆڤارە گرینگی و قورسای خۆی خستبووە سەر باكوری كوردستان. هەمان ساڵیش ڕۆژنامەی دەنگی ڕۆژهەڵات دەرچوو ڕۆژنامەی ڕۆژهەڵاتی دیموكرات وەك دڕێژە پێدەری سەرچاوەی دیجلە لەلایەن ڕووناكبیرانی كورد دەردەچوو. تایبەت مەندی ڕۆژنامەگەری لەوكاتدا بوو هەر خوێندكارێك دەستی دابووە بڵاوكردنەوە گۆڤار و ڕۆژنامە تایبەت بە ئاوادانەوەی خزمەتگوزاری ناوچەكان: بۆنمونە لەساڵی ١٩٥٣خوێندكاران كوردی ئاگری لەئەنقەرەی گۆڤاری ئاگری دەركردوە. لە ساڵی١٩٥٥‌ خوێندكارانی كوردی دیاربەكر لە ئەنقەر گۆڤاری (HENEK) دەردەكەن. لەساڵی ١٩٥٦ خوێندكارانی جەزیرە گۆڤاری جودی دەردەكەن. لەساڵی١٩٥٧خوێندكارانی كوردی دێرسیم، گۆڤار و ڕۆژنامەی دەرسیم لەئەستمبوڵ دەردەكەن. هەموو ئەو گۆڤار و ڕۆژنامەی لەپاشان لەلایەن دەوڵەتان دادەخران بەڵام گرنگترین ڕۆژنامە كە كاردانەوەی مەزنی هەبوو بریتی بوو له ڕۆژنامەی پێشكەوتوو كە لە ساڵی ١٩٥٨ لەدیاربكر دەردەكرا. تاكۆتایی ساڵی ١٩٥٩..بەهۆی ئەوەش گرینگ بوو بۆ بۆشای سیاسی یان جوڵانەوە چەكدارییەكانی پڕكرد بۆیەوە دژی حكومەت، گوتاری نەتەوایەتی گۆڤارەكە بووە هۆی دەركەوتنی بزووتنەوەی بەر هەڵستكاری (ڕۆژهەڵاتگەراكان). ئەمەش لەڕێگای پێشكەوتن خواستی ئاوەدانی و خوێندەواری و ئازادی نەتەوەیی كوردیان بەرزكردبووەوە. دواجار حكومەت ئەمانەی داخست هەریەك لە موسا عەنتەر و د.شوان و جانب و یەڵدرمیشی دەستگیر كرد. هەر سەبارەت بە شوێن و تەوژمی ڕاگەیاندنی هۆشیاری نەتەوەی كورد لە ساڵی ١٩٥٠ پەخشی ڕادیۆ یەریڤان و باكۆ كەلایەن سۆڤێت بۆ بڵاوكردنەوەی بیری كۆمینست بەزاری كوردی دەستیان بە پەخشی زمانی كوردی كرد ئەم ڕادیۆیانە بیسەرێكی یەكجار زۆریان هەبوو كاریگەری لەسەر كوردیش هەبوو بۆ ئەوەی ئاگایان لە بارودۆخەكان یاخود ڕامیارییە سیاسیەكانی دونیای دەرەوەش ببێت. ڕادیۆی قاهیرش كاریگەری هەبوو لەسەر نەتەوەی كورد لەسەر ڕابونی نەتەوەی كورد، وەك لە بەڵگە بەریتانیاكانیش داهاتووە لە ١٨تەمموز ١٩٥٨، توركیا پێ ناخۆش بوو ئەم ڕادیۆیانە بەكوردی هەن لەبەر ئەوەی ترسی لەزیندوو بوونی بزاڤی نەتەوەخوازیی كورد هەبوو.

كاریگەری بزوتنەوەی ڕزگاریخوازەكانی دەرەوەی وڵات لەسەر بزوتنەوەی نەتەوەییانەی باكوری كوردستان:

١-دامەزراندی پارتی دیموكراتی كورد لەسوریا لەساڵی ١٩٥٧ كاریگەری هەبوو لەسەر جوڵەنەوەكانی نەتەوەی كورد، لەساڵی ١٩٥٨ ئەندامەكانی ناردوە تا پەیوەندی لەگەڵ كەسایەتیەكانی باكوری كوردستان بكات (سەید حەمە باقی مەلا مەحموود) سەركردایەتی ئەم پارتە پەیوەندیان كردوە بە هەریەك لە یوسف عەزیز ئۆغڵۆ.
٢-هاوكاتە شۆڕشی تەمووزی ١٩٥٢ لەمیسر و دەركردنی ئینگلیز لە نۆكەندی سوێس.
٣-سەركەوتنی بەرەی نیشتمانی د. محمد موسەدەق كورد ڕۆهەڵاتیش پاڵپیشتان دەكرد ڕاستەوخۆ كاریگەری لەسەر جوڵانەوەی بزوتنەوەی چەپ هەبوو لە توركیا.
٣-خەباتی گەلی جەزیرە دژی فەرەنسای وەرگرتەوە لە ساڵی ١٩٥٤، وەكو ناجی كوتلای ووتبووی. بەڵام گرینگترین وەرچەرخان لە بزاڤی نەتەوەیی كورد لەباكور كوردستان كاریگەری هەبوو بریتیبوو لە شۆرشی ١٤تەممووز گەلانی عێراق ئەو شۆڕشە بێ دەنگەی لە باكوری كوردستان كۆتای پێهنا. چونكە دەستوری عێراق ١٩٥٨نوسرا بوو كورد و عەرەب هاوبەشن بەڵێنی ئۆتۆنۆمیش بەكورد درابوو.
٤- چاپەمەنی لەباشووریشەوە دزەی كردبوو بەنهێنی دەفرۆشران. لەپاڵ مزگەوتەكان. هەروەها پیوەندیان كرد بە شێخ ئەحمد بارزانی لە ساڵی ١٩٥٨.
٥-بەڵام ئەو كارانەی توركیای ترساندوە خۆپیشاندانی خوێندكارانی كورد بوو لە ئەستەمبۆڵ، لەبەرامبەر لێداوەنەكەی Asim Ereni نوێنەری ئەنجومەنی نیشتمانی توركیا، كە وتبووی كورد لەجیاتی توركمانەكانی كەركوك بكوژن، لەبەرامبەریش خوێندكارانی كورد بەتوندی لەشارەكانی توركیا خۆپیشاندانیان ڕێكخست.. لەمانگی ئازاری ساڵی ١٩٦٠ خۆپیشاندانی خوێندكاران لەدەڤەره كوردییەكان و شارەكان دەستی پێكردوە دژ بە رژێمی توركیا بەجۆرێك خەریك بوو بزوتنەوەكە ببێتە پێشهاتێكی سەپاو. بەناچاری كودەتایكی سەربازی لەبەرامبەر ئەم پێشهاتانە سەریهەڵدا.
لەكۆتاییدا جوڵانەوەیی سیاسی و رووناكبیری لە باكوری كوردستان كە سەردەمی عیسمەت ئینونۆ بوو بە سەرۆك كۆماری توركیا هەوڵیداوە بارودۆخەكە هێور بكاتەوە بەئەنجام دانی چاكسازی، وەهەروەها چەندین بزوتنەوە بەدیار كەوتن كە كاریگەری زۆری هەبوو، وەهەروەها چاپەمەنیش لە باشووری بوونیان هەبووە، جیا لەمانەش خۆپیشاندانی خوێندكاران لە ئەستەمبوڵ.