سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزم لە نێو كورد دا لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا

بەناز ئەحمەد سلێمان
قوتابی قۆناغی چوارەم ـ بەشی مێژوو

سەرەتای سەدەی بیستەم شایەتی گۆڕانكاریی سیاسی و فیكری فراوان بوو لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، كە ڕاستەوخۆ لە ژێر كاریگەری ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزمی مۆدێرن بوو. كورد، یەكێك لە گەورەترین گەلانی بێدەوڵەتی جیهان، بەشێك بوو لەو گۆڕانكاریانە، بەو پێیەی بزووتنەوەیەكی ناسیۆنالیستی لەنێوانیاندا دەستیپێكرد بۆ گەیشتن بە ناسنامەیەكی سیاسی و كولتووری كوردی.

چوارچێوەی مێژوویی:

لەگەڵ دابەزینی دەوڵەتی عوسمانی بۆشایی سیاسی سەریهەڵدا كە بووە هۆی سەرهەڵدانی ناسنامەی نەتەوەیی. ئیمپراتۆریەتی عوسمانی پشتی بە سیستەمی هەرزە بەستبوو، كە پلەیەك لە ئۆتۆنۆمی ئایینی و كولتووری پێدەبەخشی. بەڵام كورد وەك موسوڵمانی سوننە چوارچێوەیەكی دیاریكراوی پێنەدرا وەك كەمایەتییە ئایینییەكانی دیكە، ئەمەش هەستی نادادپەروەریی زیاتری كرد.

كاریگەرییە فیكری و سیاسییەكان:

ڕۆشنبیرانی كورد دەستیان كرد بە وەرگرتنی ئەو بیرۆكە ناسیۆنالیستیانەی كە لەو كاتەدا لە ئەوروپا و جیهانی عەرەبی و توركیادا بڵاودەبوونەوە. ڕۆژنامە و گۆڤارەكان ڕۆڵێكی سەرەكییان هەبوو لە بڵاوكردنەوەی هۆشیاری نەتەوەیی، وەك گۆڤاری “كوردستان” كە لەلایەن موقداد میدحەت بەدرخانەوە لە ساڵی ١٨٩٨ لە قاهیرە دامەزرا، كە یەكەم بڵاوكراوەی كوردی بوو.

كۆمەڵە و بزووتنەوەكان:

لە ساڵانی سەرەتای سەدەی بیستەمدا كۆمەڵە كوردییەكان لە ئەستەنبوڵ و شارەكانی دیكە سەریان هەڵدا، وەك كۆمەڵەی تەعلی كوردستان و كۆمەڵەی خویبون كە بیرۆكەی ناسیۆنالیستییان لە باوەش گرت و داوای ئۆتۆنۆمی یان سەربەخۆیییان دەكرد. هەروەها بەشێك لە كوردەكان بەشدارییان لە ڕاپەڕینەكانی دژی عوسمانی و پاشان دەسەڵاتی ناوەندی توركیادا كردووە، وەك ڕاپەڕینی شێخ سەعید پیران لە ساڵی ١٩٢٥.

ئاستەنگ و تەحەددیەكان:

ناسیونالیزمی كورد ڕووبەڕووی چەندین تەحەددا بووەوە، دیارترینیان فرەیی خێڵەكی و دووبەرەكی ناوخۆیی بوو، هەروەها سەركوتی دەوڵەتی توندوتیژانە، بەتایبەتی دوای دامەزراندنی كۆماری توركی مۆدێرن كە سیاسەتێكی توندی توركیكردنیان پەیڕەو دەكرد. هەروەها پرسی كورد لە دوای جەنگی جیهانی یەكەمەوە پشتیوانییەكی تەواوی نێودەوڵەتی نەدۆزیەوە، بەتایبەتی لەگەڵ دابەزینی جێبەجێكردنی بڕگەكانی پەیماننامەی سیڤرێس (١٩٢٠) كە ئەگەری دامەزراندنی دەوڵەتی كوردیی دیاری كردبوو.

ئەنجام:

سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزمی كوردی لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا نوێنەرایەتی جوڵەیەكی سروشتی دەكرد لە چوارچێوەی بزووتنەوە ناسیۆنالیستەكاندا كە لە دوای ڕووخانی ئیمپراتۆریەتەكان ناوچەكەی گرتەوە. سەرەڕای تەحەددیاتی زۆر، ئەم قۆناغە تۆوی یەكەمی بۆ بیری ناسیۆنالیستی كوردی دانا كە تا ئەمڕۆش زیندووە.

سەرچاوەكان

1. كریس كۆچێرا، وەرگێڕ: حەمە كەریم حارف. كورد لە سەدەی ١٩-٢٠.
2. ئەحمد حەمەد ئەمین. دۆزی كورد لە چەند باسێكی مێژووییدا.
3. سەلاح ئەحمەد حەمەدەمین (2014). ئامانج و دەرئەنجام لە مێژووی بزافی نەتەوەی كورد. چاپی یەكەم.