شەیما كەریم عومەر
قوتابی قۆناغی چوارەم – بەشی مێژوو
شۆڕشی ئەیلوول :
شۆڕشی ئەیلوول- (شۆڕشی نەتەوەیی ئەیلوول – ١١ی ئەیلوولی ١٩٦١). بە سەرۆكایەتی مستەفا بارزانی دژی حكومەتی كۆماری عێراق لە باشووری كوردستان هەڵگیرسا، تا ساڵی ١٩٧٥ و ڕێككەوتننامەی جەزائیر بەردەوام بوو.
هۆكارەكانی هەڵگیرسانی شۆرش :
دوای شۆڕشی ١٤ی تەمووزی ١٩٥٨ گۆڕانكاری گەورە بەسەر بارودۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتی عێراقدا هات كە لە بەرژە‌وەندی تەواوی گەلانی عێراقدا بوو، لە گرنگترین دەستكەوتەكانی شۆڕش بۆ كورد، جێگیركردنی بەندی ٣ی دەستوور بوو، كە تێیدا هاتبوو (كورد و عەرەب هاوبەشن لە عێراقدا، مافە نەتەوەییەكانیشیان لە چوارچێوەی عێراقێكی یەكگرتوودا دانیپێدانراوە لە لایەن دەستوورەوە). لە ڕووی ئازادی كاری سیاسی و ڕێكخراوەیشەوە، دوای گەڕانەوەی سەرۆك پارتی، پاش ١٢ ساڵ ئاوارەیی، مۆڵەتی فەرمی كاركردن بە پارتی دیموكراتی كوردستان وەك تاكە حزبی كوردی لە عێراق درا.
هاوبەشی كورد و عەرەب لە عێراقدا ماوەیەكی كورتی خایاند و بەندی سێیەمی دەستوور هەرگیز جێبەجێ نەكرا، بارودۆخی سیاسی تا دەهات ڕووی لە گرژی دەكرد، حكومەت لەو بەڵینانەی بە كوردی دابوو پاشگەز‌بووەوە، دەستی كرد بە دەركردنی ئەفسەر و فەرمانبەرانی كورد لە سوپا و فەرمانبەرانی كورد لە فەرمانگەكانیان بە تایبەت لە پارێزگا كوردییەكان، خوێندنی كوردی لە ناوچە كوردییەكان ڕاگیرا و دەرچوونی پەرتووكی سیاسی و ئەدەبی لە كوردستان قەدەغەكرا و دەسەڵات بۆ ڕازیكردنی دڵی دەرەبەگەكان كەوتە گیانی جوتیاران رۆژنامەی خەباتیشیان داخست .پارتی دیموكراتی كوردستان دژی ئەو سیاسەتەی حكومەت وەستایەوە، بەلام حوكمەت دەستی كرد بە گرتینی ئەندامانی حزب .بۆیە حزب دوبارە بە نهێنی كاری دەكەرد
مستەفا بارزانی چوو بۆ یەكیەتی سۆڤیەت داوای لیكردن یارمەتی بدەن لە ئاسایی كردنەوەی پەیوەندی كوردستان و عێراق، لە ١٣ی كانوونی دوومی ١٩٦١ سەرۆك مستەفا بارزانی گەڕایەوە بەغدا و پاش ماوەیەك چاوەڕوانی لە مانگی شوبات چاوی بە عەبدولكەریم قاسم كەوت، لە دیدارەكەدا سەرۆك مستەفا بارزانی هەوڵی ڕە‌واندنەوەی گومانەكانی دا و تەواوی بەڵگەكانی نیازپاكی كوردی بەرامبەر بە حكومەتی بۆ عەبدولكەریم قاسم خستەڕوو، بەڵام هیچ ئاكامێكی نەبوو، ئەوەبوو سەرۆك بارزانی لە سەرەتای مانگی ئاداری ١٩٦١ بە یەكجاری بەغدای پایتەختی جێهێشت و گەڕایەوە بارزان، بەمەش تا دەهات بارودۆخی نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان و حكومەتی عێراق بەرەو خراپتر دەچوو، حكومەت دەستیكرد بە پڕچەككردنی ئەو هۆزەكان ، لە بەرامبەردا بارزانیش هەوڵی دەستخستنی چەكیدا بۆئەوەی ئامادەی هەر جۆرە پەلامارێكی لە ناكاوی حكومەت بێت.
لە كۆتایی مانگی حوزەیرانی ١٩٦١ كۆمیتەی ناوەندی پارتی بە مەبەستی لێكۆڵینەوە لە بارودۆخەكە كۆبووەوە و لە كۆبوونەوەكەدا بڕیاردرا یاداشتێك بە عەبدولكەریم قاسم بدرێت، لە ٣٠ی تەمووزی ١٩٦١ یاداشتەكە ڕە‌وانەكرا، لە یاداشتەكە داوا كرا ناكۆكی و ئاڵۆزی نێوان پارتی و عەبدولكەریم قاسم كۆتایی پێ بهێنرێت و ئارامی بۆ ناوچەكانی كوردستان بگەڕێنرێتەوە و ڕێگە لە خراپبوونی بارودۆخەكە بگیرێت، بەڵام عەبدولكەریم قاسم گوێی نەدایە یاداشتەكەی كۆمیتەی ناوەندی پارتی و بارودۆخەكە زیاتر بەرەو خراپی چوو. پێش ڕە‌وانەكردنی یاداشتەكە و لە ١٢ی تەمووزی ١٩٦١ جەلال تاڵەبانی لە لایەن كۆمیتەی ناوەندی حزبەوە نێردرایە بارزان و دوا بڕیارەكانی كۆمیتەی ناوەندی بۆ سەرۆك مستەفا بارزانی خستەڕوو، تاڵەبانی ئامادەیی مەكتەبی سیاسی نیشاندا بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی هەر پێشهاتێكی لە ناكاو.
هەڵگیرسانی شۆرش :
سیاسەتی حكومەتی عەبدولكەریم قاسم بەرامبەر بە گەلی كورد درێژە‌ی هەبوو، تا دەهات بارودۆخ خراپ تر دەبو بەمەبەستی بەرگرتن لە شەڕ، وەك ناڕە‌زایەتیی بەرامبەر سیاسەتی حكومەت، لە لایەن پارتی دیموكراتی كوردستانەوە، لە ٦ی ئەیلوولی ١٩٦١ مانگرتنی گشتی لە سەرانسەری كوردستان ڕێكخرا، مانگرتنەكە تەواوی ناوچەكانی كوردستانی گرتەوە،
سەرەڕای تەواوی هەوڵەكانی پارتی بۆ لێك نزیكبوونەوە لەگەڵ حكومەت و بەرگرتن لە شەڕ، كەچی لەلایەن عەبدولكەریم قاسمەوە تەواوی هەوڵەكان پشتگوێ خران و لە ١١ی ئەیلوولی ١٩٦١ هێزەكانی سوپا دەستیانكرد بە بۆردومانی ئاسمانیی دەربەندی بازیان، دۆڵی خەلەكان و دەوروپشتی دهۆك، لە بەرامبەردا لە ١٩ی ئەیلوولی ١٩٦١ مەكتەبی سیاسی پارتی بڕیاری ڕووبەڕووبونەوەی حكومەتیدا، بەمەش جارێكیتر گەلی كورد ناچاركرا بۆ بەرگریكردن لەخۆی، پەنا بۆ خەباتی چەكداریی ببات.
دوای چەندین شەڕ و ڕووبەڕووبوونەوه، تا ٢٣ی ئەیلوولی ١٩٦١ حكومەت جگە لە چەند ناوچەیەكی دەڤەری بارزان، توانی دەست بەسەر تەواوی ناوچەكانی كوردستاندا بگرێت، لە ٦ی تشرینی یەكەمی ١٩٦١ هەریەك لە عومەر دەبابە و عەلی عبداللە ئەندامانی مەكتەبی سیاسی پارتی خۆیان گەیاندە بارزان و لەگەڵ سەرۆك مستەفا بارزانی كۆبوونەوە، لە كۆبوونەوەكەدا بڕیاری خۆ ڕێكخستنەوە درا و بڕیاردرا هەماهەنگی لە نێوان هێزی بارزان، هیزی چەكداری پارتی و هێزە چەكدارەكانی ئەو خێلانەی هێشتا لە مەیدانی شەڕ بوون دروستبكرێت.
دوای خۆڕێكخستنەوە و چەندین سەركەوتن بەسەر سوپای عێراقدا، له مانگی شوباتی ١٩٦٢، كۆبوونەوەیەكی فراوان لە لایەن ئەندامانی كۆمیتەی ناوەندی حزبەوە لە گوندی عەوداڵانی سەر بە پارێز سلێمانی ئەنجامدرا، لەو كۆبوونەوەیە‌دا ئەندامانی كۆمیتەی ناوەندی یاداشتێكیان بۆ عەبدولكەریم قاسم نارد و ڕایانگەیاند، ئەو شەڕە‌ی ئەوان دەیكەن، شەڕی خۆپاراستن و داكۆكیكردنە، نەك شەڕی پەلاماردان. هەروەها لە یاداشتەكەیاندا ناوی پێشمەرگەیان بۆ چەكدارەكانیان هەڵبژارد و دروشمی (دیموكراسی بۆ عێراق و ئۆتۆنۆمی بۆ كوردستان) بەرزكرایەوە. ماوەیەكی كەمدا هێزەكانی پێشمەرگه توانیان خۆیان ڕێكبخەنەوە و لەشكری ڕزگاری كوردستان دابمەزرێنن كە نزیكەی بیست هەزار پێشمەرگە دەبوون، ئەم هێزە توانی تا ناوەڕاستی ساڵی ١٩٦٢ بەشی هەرە زۆری خاكی كوردستان جگە لە ناوەندیی شارە گەورەكان ڕزگاربكاتەوه، لە سەرەتای ساڵی ١٩٦٣ حكومەت ناچار بە ئاگربەست كرا و بۆ چەند جارێكیش درێژكرایەوە تا كەوتنی یەكجارەكی حكومەتەكەی عەبدولكەریم قاسم لە ٨ی شوباتی ١٩٦٣ لەو ماوەیەدا لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستانەوە هەوڵی چارەسەركردنی ئاشتییانەی كێشەكانی لەگەڵ حكومەت درا و هەوڵەكانی لەلایەن ڕای گشتی عێراقەوە پێشوازیان لێكرا.
لە ئەنجام دا پێش شۆڕشی مەزنی ئەیلول هیچ شۆڕشیێكی كورد نەگەیشتە تامانجەكانی خۆی بۆ یەكەم جار لە مێژووی گەلی كورد شۆڕشی مەزنی ئەیلول دوای نۆ ساڵ گەیشتە تامانجەكەی. هەڵگێڕساندنی شۆڕشی ئەیلول بۆ ئەم سەردەم و ڕوژگاری ڕووداوێكی زۆر گەورەبوو و هەستی بەڕەنگاری لەناو خەڵكی كوردستاندا هێزو توانای پێ بەخشین تا بەرگری لە خاكی خۆمان بكەین و زوڵم و ستەم قبوول نەكەن و هیوا و ئامانجی سەربەخۆی كوردستان و پاراستنی شكۆمەندی مرۆڤی كورد بوو ئەم شۆرەشە لەناو گەرەترین نائومیدیدا گەورەترین ئومیدی هێناكایەوە، ئەم شۆڕشە ناوێكی پڕشەنگە لە مێژووی كورددا، هەر شۆڕشی ئەیلول بوو كە هەستی نەتەوایەتی و نیشتمانی لە دڵی گەلی كوردستان زیندوكردەو، مەتمانەی گەلی كورد و گەلانی دیكەی بەدەست هێنا.
سەرچاوەكان :
1 مسعود بارزانی، بارزانی و بزووتنەوەی رزگاریخوازی كورد، ١٩٥٨-١٩٦١، بەرگی دووەم، (٢٠١٢).
2 مسعود بارزانی، بارزانی و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد ١٩٦١ـ ١٩٧٥، بەرگی سێیەم، بەشی یەكەم، (هەولێر ـ چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە ـ ٢٠٠٤ز).
شەوكەت مەلا اسماعیل حسن، رۆژانی لە مێژووی شۆڕشی ئەیلول ١٩٦١ ـ ١٩٧٥، (هەولێر ـ نووسینگەی تەفسیر بۆ بڵاوكردنەوە و ڕاگەیاندن ـ چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە ـ ٢٠٠٧ز)
