سەعد حوزێر ـ قوتابی قۆناغی چوار ـ زانكۆی سۆران
كۆماری مەهاباد (كۆماری كوردستان) لە ساڵی ١٩٤٦ لە شاری مەهاباد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان دامەزرا بە سەركردایەتی قازی محمد. ئەم كۆمارە هەرچەندە تەنها بۆ ماوەی ١١ مانگ بەردەوام بوو لە ساڵی ١٩٤٧ ڕوخا، بەڵام وەكو یەكەم كۆماری سەربەخۆی كوردی لە مێژووی نوێدا گرنگییەكی تایبەتی هەیە.
هۆكارە سەرەكییەكانی ڕوخان :
پاشەكشەی یەكێتی سۆڤیەت :
یەكێك لە هۆكارە سەرەكییەكانی ڕوخانی كۆماری مەهاباد، پاشەكشەی یەكێتی سۆڤیەت بوو لە ناوچەكە. هێزەكانی سۆڤیەت لە ساڵی ١٩٤١ دا ڕۆژئاوای ئێرانیان داگیر كردبوو، و ئەمەش ڕێگەی خۆشكرد بۆ دروستبوونی بزووتنەوەی نەتەوەیی كورد. بەڵام بەپێی ڕێككەوتنناماكانی دوای جەنگی جیهانی دووەم، سۆڤیەت ناچار بوو هێزەكانی لە ئازەربایجان و كوردستان بكشێنێتەوە،بەهۆی ڕێكەوتن لە گەڵ ئێران و لەبەرامبەر ئیمتیازاتی نەوت.
لاوازی پەیوەندییەكانی نێودەوڵەتی :
كۆماری مەهاباد لە ڕووی نێودەوڵەتییەوە دان پێدانەنرا. هیچ وڵاتێكی جیهان بەشێوەیەكی فەرمی دانی بە كۆماری مەهاباد دا نەنا، تەنانەت یەكێتی سۆڤیەتیش كە سەرەتا پشتیوانی لێكردبوو. بەبێ ئەم دان پێدانانە نێودەوڵەتییە، كۆمارەكە لەڕووی دیپلۆماسییەوە گۆشەگیر بوو و نەیتوانی هاوپەیمانێتی ستراتیژی دروست بكات.
كەمی سەرچاوەكان :
كۆماری مەهاباد سنوورداربوو لە ڕووی سەرچاوەی ئابوری، ناوچەكە ئابوورییەكی لاواز و بنەمایەكی بەرتەسكی پیشەسازی هەبوو. هێزی چەكداری كۆمارەكەلە بەراورد بە سوپای ئێران زۆر لاواز بوو. وەك لە تۆمارە مێژووییەكان هاتووە، لە كۆتایی تەمەنی كۆمارەكەدا، كەمبوونی خۆراك و سووتەمەنی و تەقەمەنی لە شار و ناوچەكانی كۆماردا بەرچاو بوو. ئەمەش وای كرد بەرەنگاری هێرشی هێزەكانی ئێران زۆر سەخت بێت.
نەبوونی یەكگرتوویی نێوان عەشیرەتەكانی كورد :
یەكێكی تر لە هۆكارە ناوخۆییەكان نەبوونی یەكگرتووییەكی تەواو بوو لە نێوان عەشیرەتە كوردەكان. هەندێك لە عەشیرەتەكان لە دژی حكومەتی مەهاباد بوون و هەندێكیش تەنها بۆ بەرژەوەندی تایبەتی خۆیان هاوكاری كۆمارەكەیان دەكرد.كە عەشیرەتی كەلهوری و فەیلی و هەندێك لە عەشیرەتە باشوورییەكان لە كۆماری مەهاباد دوور كەوتبوونەوە. ئەمەش وای كرد كە كۆمارەكە نەتوانێت هەموو هێزی كوردی لە دەوری یەك ئاڵا كۆ بكاتەوە.
فشاری نێودەوڵەتی لەسەر ئێران :
وڵاتانی ڕۆژئاواییش ڕۆڵیان هەبوو لە ڕووخانی كۆماری مەهاباد. ئەمریكا و بریتانیا، لە سەرەتای جەنگی سارددا، ترسی ئەوەیان هەبوو كە ئێران بكەوێتە ژێر كاریگەری سۆڤیەت. بۆیە لە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان پشتیوانیان لە ئێران كرد بۆ گەڕاندنەوەی دەسەڵاتی ناوەندی بەسەر هەموو وڵاتدا، بە ناوچە كوردنشینەكانیشەوە.
پلانی ستراتیژیی ئێران :
حكومەتی ناوەندی ئێران لە ژێر سەركردایەتی (شا محەمەد ڕەزا پەهلەوی) پلانێكی ورد و پتەوی دانا بۆ گێڕانەوەی كۆنترۆڵی مەهاباد. سەرەتا، ئەوان لەگەڵ عەشیرەتە كوردەكانی دژی كۆمارەكە هاوپەیمانییان دروست كرد، پاشان بۆشاییەكەی دوای كشانەوەی هێزەكانی سۆڤیەتیان بە خێرایی پڕ كردەوە.
ڕووخانی كۆماری مەهاباد كاریگەرییەكی قووڵی لەسەر مێژووی بزووتنەوەی كوردایەتی جێهێشت و شكستی كۆماری مەهاباد بووە هۆی لەسێدارەدانی سەركردەكانی، لەوانە قازی محەمەد و هاوڕێكانی، كە كاریگەرییەكی گەورەی لەسەر شوناسی نەتەوەیی كورد هەبوو.
بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردی بۆ چەندین دەیەی داهاتوو لاواز كرد.
سەرچاوەكان :
دەیڤید مەكداوڵ،مێژووی هاوچەرخی كورد. چاپی چوارەم.٢٠٠٧
كۆماری كوردستان،ڕەحمان نەقشی،٢٠١٦
