دەرەنجامەکانی جەنگی یەکەمی جیهانی لەسەر کورد

دیلان نجات برایم
قوتابی بەشی مێژوو ـ قۆناغی چوارەم

جەنگی جیهانی یەكەم (1914-1918) بە قووڵی كاریگەری لەسەر گەلانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەبوو، لەوانە كورد، كە لە چوارچێوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا لە ناوچەكانی توركیا، عێراق، ئێران و سووریا دەژیا. سەرەڕای بەڵێنەكانی هەندێك لە زلهێزەكان بۆ پشتیوانیكردن لە خواستەكانی كورد بۆ سەربەخۆیی، بەڵام دەرئەنجامەكانی شەڕەكە خزمەتی خواستەكانیان نەكردووە، بەڵكو لەبری ئەوە پارچە پارچەیان كردووە و ئازارە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكانی قووڵتر كردووەتەوە.
لە كاتی شەڕدا زلهێزەكانی هاوپەیمانان (بە تایبەت بەریتانیا و فەرەنسا) هەوڵیان دەدا نەتەوە جۆراوجۆرەكانی ناو ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بۆ ڕیزەكانی خۆیان لە دژی دەوڵەتی عوسمانی ڕابكێشن. لەو چوارچێوەیەدا بەشێك لە سەركردە كوردەكان بەڵێنی پەردەپۆشكراوی پشتیوانی بۆ ئۆتۆنۆمی یان سەربەخۆیی لە بەرامبەر هاوكاریكردنیان وەرگرت. بەڵام ئەم بەڵێنانە دوای كۆتایی هاتنی شەڕ وەرنەگێڕدرانە سەر واقیعی سیاسی.
ڕێككەوتنی نهێنی سایكس بیكۆ لە نێوان بەریتانیا و فەرەنسا دوای ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی سنووری نوێی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كێشا. ناوچە كوردنشینەكان بەسەر چوار دەوڵەتی تازەپێگەیشتوودا دابەش بوون: توركیا، عێراق، سووریا، ئێران (كە پێشتر بوونیان هەبوو بەڵام بەهۆی سنوورە نوێیەكانەوە كاریگەرییان لەسەر بوو). ڕێككەوتنەكە هەرچەشنە پلانێك بۆ دامەزراندنی قەوارەیەكی سەربەخۆی كوردی پشتگوێ خرا، كە كاریگەری درێژخایەنی لەسەر چارەنووسی كورد دەبێت.
لە ساڵی ١٩٢٠ پەیمانی سیڤەر (لە دوای شكستەكە لەگەڵ ئیمپراتۆریەتی عوسمانی واژۆ كرا) ئەگەری دروستبوونی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردی لە ناوچەكانی باشووری ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵدا دابین كرد. بەڵام هەرگیز ئەم پەیماننامەیە جێبەجێ نەكرا، بەو پێیەی پەیماننامەی لۆزان (١٩٢٣) جێگەی گرتەوە، كە هەر ئامادەبوونێكی كوردی پشتگوێ خست و سنوورە مۆدێرنەكانی توركیای دامەزراند بەبێ ئەوەی هیچ پێگەیەكی یاسایی و خۆبەڕێوەبەری بە كورد بدرێت.

دابەشكردنی زەوییە كوردییەكان :

ئێستا كورد بەسەر چوار وڵاتدا دابەشكراوە، هەریەكەیان سیاسەتی تایبەتی خۆیان هەیە بەرامبەریان:
توركیا: كۆماری توركیا دەستی كرد بە سیاسەتی بەتورك كردنی هەموو نەتەوەكان بۆ ئەوەی لەژێر یەك ناسنامە كۆیان بكاتەوە كە ئەویش ناسنامەی بەتورك كردن بوو ئەمەش بووە هۆی سەركوتكردنی زمان و كولتوور و ناسنامەی كوردی.
عێراق : (بە ئیختیاری بەریتانیا): بەشێك لە سەركردە كوردەكان هەوڵیان دا ئۆتۆنۆمی بەدەست بهێنن، بەڵام بەریتانیا بە شێوەیەكی چالاكانە پاڵپشتی ئەمەی نەكرد.
سوریا : (لە ژێر ئیختیاری فەرەنسا): كورد وەك نەتەوەیەكی سەربەخۆ نەناسرابوو و لە ڕووی سیاسییەوە پەراوێز خرابوو.
ئێران : ڕێژیمی ئێران بەردەوام بوو لە نكۆڵیكردن لە بوونی دەوڵەتێكی ناسیۆنالیستی كوردی.

دەرئەنجامە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان :

خەونی ونبووی دەوڵەتی كوردی شەڕەكە دەرفەتێكی مێژوویی لەدەست دا بۆ دامەزراندنی قەوارەیەكی سیاسی سەربەخۆی كوردی.
ڕاپەڕین سیاسەتی ناسیۆنالیستی بووە هۆی سەرهەڵدانی چەندین ڕاپەڕینی كورد، وەك ڕاپەڕینی شێخ سەعید لە توركیە (١٩٢٥) و ڕاپەڕینەكانی عێراق.
ئاوارەیی و سەركوتی كولتووری: كورد ڕووبەڕووی هەوڵی سڕینەوەی ناسنامەی خۆی بووەوە، لەوانە قەدەغەكردنی زمان و ناوی كوردی.
لاواز بوونی لایەنی سیاسی نوخبەی كورد دابەشبوون لەنێوان ئەوانەی بەرخۆدانیان هەڵبژارد و ئەوانەی پەیوەست بوون بە ڕژێمە نوێیەكانەوە، بەمەش بزووتنەوە ناسیۆنالیستەكان لاواز بوون.
دەرئەنجامەكانی جەنگی جیهانی یەكەم بۆ كورد كارەساتبار بوو، لە نێوان وڵاتانی جیاجیادا لەیەكتریان دا و دەرفەتێكی مێژوویی بۆ دیاریكردنی چارەنووسی بێبەش كرد. لەو كاتەوە گەلی كورد لە تێكۆشان بۆ مافە نەتەوەیی و كولتوورییەكانی خۆی بەردەوام بووە، لە نێو واقیعێكی سیاسی ئاڵۆزدا كە ئەمڕۆش بەشێكە لە ململانێكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.