سەردەشت حەسەن رەسول
قوتابی قۆناغی چوارەم بەشی مێژووی ـ زانكۆی سۆران
ئیسماعیل كوڕی محمد پاشا كوڕی علی خان كوڕی ئیسماعیل ئاغای شكاك ناسراو بە سمكۆی شكاك سەركردەیێكی كوردی بەناوبانگە لە ساڵی ١٨٨٧ لە ناوچەی شكاك لە رۆژهەڵاتی كوردستان لەدایكبووە، سمكۆ ڕۆڵێكی گرنگی لە بزوتنەوەی نەتەوایەتی كورد و بەرەنگاربوونەوەی دەسەڵاتی ناوەندی ئێران بینیووە، لە نێوان ساڵانی ( ١٩١٨ – ١٩٣٠ ) سەركردایەتی جوڵانەوەیێكی گەورەی كوردی كردووە دژ بە حكومەتی ئێران و بە ئامانجی دەمەزراندنی دەوڵەتێكی سەربەخۆی كوردی . جوڵانەوەی سمكۆ لە بارودۆخێكدا سەری هەڵدا كە ماوەیێكی كەم بوو ناوچەكە، لە جەنگی یەكەمی جیهانی و كاولكاریەكانی جەنگ دەربازی ببوو، بۆیە بارودۆخی ناوچەكە و كۆمەڵێك فاكتەری دیكە بوونە هۆكاری دەركەوتنی ئەم جوڵانەوەیە، لەو كاتەدا هەستی نەتەوایەتی لای كورد گەشەی سەندبوو و خواستی دامەزراندنی دەوڵەتێكی سەربەخۆی هەبوو، لەڕووی سیاسیشەوە ڕوخانی دەوڵەتی عوسمانی و لاوازی دەسەڵاتی ئێران لە سەردەمی قاجاری و دەستوەردانی هێزە دەرەكیەكان لە ناوچەكەدا وەك بەریتانیا و ڕوسیا ناسەقامگیری و بۆشاییێكی سیاسی لەو ناوچەیەدا دروست كردبوو، لایەنی ئابووریش لەوپەڕی خراپیدا بوو، حكومەتی ناوندی ناوچە كوردیەكانی پشتگوێ خستبوو، سمكۆش كە ڕابەری جوڵانەوەكە بوو، كەسایەتیێكی كاریزما و توانای سەركردایەتی بەهێزی هەبوو خواستی تۆڵەسەندنەوەشی بۆ كوشتی جەعفەر ئاغای برای بەدەست ڕژێمی ئێران لەپاڵ ئەو فاكتەرانەی كە باسمان كرد هۆكاری سەرهەڵدانی جوڵانەوەكە بوون .
ئەم جوڵانەوەیە لە ساڵی ١٩١٨ دەست پێدەكات دژی دەسەڵاتی ئێران بەڵام لە ساڵی ١٩٢٢ جوڵانەوەكە شكست دەهێنێت و سمكۆ پەنا دەبا بەر توركیا بەهۆی سیاسەتی توندی توركیاش بەرامبەر جوڵانەوە و سەركردە كوردەكان و پاش ئازاردانی خانەوادەی سمكۆ لە لایەن توركەكان، سمكۆ لە ساڵی ١٩٢٣ دێتە باشووری كوردستان و لە لایەن شێخ مەحمودی حەفید پێشوازی لێكرا، ساڵێك دواتر لەسەر داوای ئینگلیزەكان دەگەڕێتەوە ئێران و سمكۆش ئەم گەڕانەوەیە بە دەرفەت دەزانێت و ئامادەكاری دەكات بۆ دووبارە ئەنجامدانی جوڵانەوە و لە ساڵی ١٩٢٦ دەست بە جوڵانەوە دەكات ، بەڵام سەركەوتوو نابێت و ماوەیێك لە لایەن توركیا دەستبەسەر دەكرێت دواتر ئازاد دەكرێت لە (٣٠ی حوزەیرانی ١٩٣٠ )لە كاتی گەڕانەوەی بۆ ئێران بە پلانێكی ڕژێمی ئەوكاتی ئێران لە شاری شنۆ تیرۆر دەكرێت و كۆتایی بە جوڵانەوەكە دێت . دوای كۆتایی هاتنی ئەم جوڵانەوەیە، چەندین كاریگەری لەدوای خۆیدا بەجێ هێشت لەسەر ئاستی ناوخۆ و كاریگەریەكانی لەسەر نەتەوەی كورد، ئەم جوڵانەوەیە هەستی نەتەوایەتی كوردی بەهێز كرد و بووە نمونەیێكی خەباتی چەكداری بۆ نەوەكانی دوای خۆی وە بووە سەرچاوەیێك بۆ زیادبوونی هۆشیاری سیاسی لە ناوچەكەدا سەرەڕای گۆڕینی سیاسەتی حكومەتی ئێران بەرامبەر بە كورد، لەسەر ئاستی دەرەكیش وڵاتانی هەرێمی دەستیان كرد بە یارمەتیدانی یەكتری بۆ سەركوتكردنی جوڵانەوە كوردیەكان و سەرنجڕاكێشانیان بۆ سەیركردنی پرسی كورد وەك پرسێكی مەترسیدار بۆ سەر بەرژەوەندیەكانیان و بەكارهێنای پرسی كورد لە لایەن بەریتانیا و ڕوسیا لە گەمەی سیاسی ناوچەیی و نێودەوڵەتی لەپێناو بەدیهێنانی ئامانجەكانی خۆیان وە دەسپێكردنی سیاسەتی كارتی كورد لە پەیوەندیە نێودەوڵەتیەكان.
ئەم جوڵانەوەیە بە كوشتنی سمكۆ و پەرتەوازە بوونی هێزەكانی و داگیركردنی ناوچەكانی جوڵانەوەكە لە لایەن ئێران كۆتای هات، كە چەندین دەرئەنجامی گرینگی هەبوو لەوانە بەهێزبوونی پەیوەندی نێوان وڵاتانی هەرێمی دژ بە پرسی كورد و لەبیركردنی بەڵێنەكانی پەیمانی سیڤەر بۆ دروستكردنی دەوڵەتی كورد ، لەڕووی دیمۆگرافیاشەوە دەست كرا بە سیاسەتی بەفارس كرد و نیشتەجێكردنی فارس لە ناوچە كوردیەكان وە كۆچكردنی هەندێك خێڵی كورد بۆ ناوچەكانی دیكە كوردستان ، لەڕووی هەستی نەتەوایەتیش ئەم جوڵانەوەیە بووە سەرچاوەیێكی بۆ بەهێزبوونی هەستی نەتەوەیی و ئیلهام بەخش بۆ شۆڕش و جوڵانەوەكانی دوای خۆی ، هەرچەندە جوڵانەوەی سمكۆ لەڕووی سەربازیەوە شكستی هێنا و نەیتوانی دەوڵەتێكی سەربەخۆ بۆ كورد دروست بكات بەڵام كاریگەری ئەرێنی كردە سەر بزوتنەوەی نەتەوایەتی كورد و سیاسەتی ناوچەكە ، سمكۆ وەك یەكێك لە سەركردە گرنگەكانی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد ناوی لە پەڕاوەكانی مێژوودا دەبینرێت و هەمیشە لە یادی نیشتیمانپەروەراندا دەمێنێتەوە .
لیستی سەرچاوەكان :
١- ئیسماعیل ئاغای شكاك و بزوتنەوەی نەتەوایەتیی كورد / نوسینی محمد رسول هاوار / چاپخانەی ئاپێك لە سوید /١٩٩٥.
٢- شەهید سمایل ئاغای شكاك – سمكۆ / رەحمان نەقشی / ٢٠١٣
٣- ڕاپەڕینی كورد بە رابەریی سمكۆ / فان بروونەسن / و. شێركۆ هەژار / ٢٠٠٩.
