ئارش جەمال سەنعان
لە مێژووی باشووری کوردستاندا، شێخ مەحمود حەفی دەبێت وەک یەکێک لە سەرکردە گەورەکانی شۆریشی نەتەوەیی. بە تایبەتی، هەوڵەکانی بۆ دەرکردنی ڕۆژنامە و گۆڤار گرنگی تایبەتی هەیە، چونکە ڕۆژنامە و گۆڤار بە شێوەیەکی کارامەند بەرزکردنەوەی ئیشکراوی گەشەی ڕووحی نەتەوەیی و ئاگاداری خەڵک بوون
ڕۆژنامە‌گە‌ری لە سە‌ردە‌می حوكومڕانی شێخ مەحمود
لە داوی كۆتاییھاتنی جە‌نگی یە‌كە‌می جیھانی بە‌ھۆی سە‌رھە‌ڵدانی شۆڕشی شێخ مە‌حمودی نە‌مر شاری (سلێمانی) بوو بە مە‌ڵبە‌ندی ڕۆشنبیری كوردی، پاشان بە‌ھۆی دامە‌زراندنی حكومەتی كوردستان بە سە‌رۆكایە‌تی شێخ مەحمود لە ساڵی ١٩٢٢ز كۆمە‌ڵێك ڕۆژنامە بە زمانی كوردی دە‌رچوون، كە زیاتر ڕێگایان خۆشكرد بۆ گەشە‌سە‌ندنی ئە‌دە‌بییاتی كوردی بە گشتی و چیرۆكی ھونە‌ری كوردی بە تایبەتی، ئە‌وە بوو ڕۆژنامەی (بانگی كوردستان) لە شاری سلێمانی (١٤) ژمارە‌ی لێدە‌رچوو، كە یە‌كە‌مین ژمارە‌ی لە (٢)ی ئابی ١٩٢٢ز دە‌رچوو ھە‌روە‌ھا ڕۆژنامەی (ڕۆژی كوردستان) لە نێوان ساڵانی (١٩٢٢ – ١٩٢٣) (١٥) ژمارە‌ی لێدە‌رچوو، كە یە‌كە‌مین ژمارە‌ی لە (١٥)ی تشرینی دووە‌می ساڵی (١٩٢٢)ز دە‌رچوو، سە‌رنوسە‌ری ڕۆژنامە‌كە شاعیر و نوسە‌ر (عەلی كە‌مال باپیر) بوو. پێش ئەم دوو ڕۆژنامە‌یش ئینگلیزە‌كان لە شاری سلێمانی ڕۆژنامەی (پێشكە‌وتن) یان دە‌ركرد، كە ھە‌فتانە دە‌ردە‌چوو، یە‌كە‌م ژمارە‌ی لە ڕۆژی (٢٩)ی نیسانی ساڵی (١٩٢٠)ز بڵاوكراوە‌تە‌وە پاشان لەلایەن پیرە‌مێردی نە‌مر ڕۆژنامە‌كانی (ژین) و (ژیان) و (زبان) و (ژیانە‌وە) بە بە‌ردە‌وامی دە‌ردە‌چوو، تا ساڵانی پە‌نجا كە ئەم كە‌ڵە كە‌لە‌پوری نە‌تە‌وایە‌تی كورد و پێشخستنی چیرۆكی كوردی، یە‌كە‌مین چیرۆكی كوردیش كە بە دیالێكتی كرمانجی خواروو نووسراوە بەناوی (لە‌خە‌وما)یە، كە لەلایەن (جە‌میل سائیب)ە‌وە بە زنجیرە لە ڕۆژنامەی (ژیانە‌وە) بڵاوكراوە‌تە‌وە. ئەم چیرۆكە باسی سە‌ردە‌می شێخ مە‌حمودی نە‌مر دەكات، بەڵام لە‌بە‌ر چەند ھۆیە‌كی تایبەتی و كە‌سی بە خە‌وێكی ناخۆشی دادە‌نێت، كە ئە‌مە‌ش لەگەڵ خواستی زۆربە‌ی كورد ناگونجێت، چونكە بێگومان سە‌ردە‌می شێخ مەحمود لای ھە‌موو كوردێكی دڵسۆز و نیشتیمانپە‌روە‌ر بە خە‌وێكی خۆش دادە‌نرێت، چیرۆكە‌كە لە‌ڕووی زمان و ھونە‌رییە‌وە سە‌ركە‌وتوو بوو بەڵام لە ڕووی بیر و ناوە‌ڕۆكە‌وە بە سە‌ركە‌وتوو دانانرێت، ئە‌مە‌ش نمونە‌یە‌ك لە نووسینێكی ناو ڕۆژنامەی (بانگی كوردستان)ە كە بریتییە لە فە‌رمانێكی شێخ مە‌حمودی نە‌مر كە لە ژمارە (١٠)ی ساڵی یە‌كە‌میدا واتا لە ڕۆژی یە‌ك شە‌ممە‌ی (١٥)ی كانونی یە‌كە‌می (١٩٢٢)ز بڵاوكراوە‌تە‌وە.
سوڕە‌ت ئیدارە، عە‌لیە‌ھی، حە‌زرە‌ت حكومدار لە مە‌ملە‌كە‌تی سلێمانی دا نووسراوە، لە مە‌حموود ئیبن سە‌عید بۆ كافە‌ی میللە‌تی كورد. لە پاش تە‌ڵە‌بی سە‌عادە‌ت و مە‌غفە‌رە‌ت لە بارە‌گای ئە‌حدییە‌ت بۆ ئەم میللە‌تە مە‌زڵومە‌ی خۆمان ئیعلان دە‌كە‌م، كەلە‌بە‌ر بە‌عزێ ئە‌سباب و عە‌وارزی سیاسیە‌وە مودە‌تێكە لە خزمە‌تی ئەم میللە‌تە سادقە‌ی كوردە دوورو مە‌ھجور مابوون، ئیمڕۆ لە سایە‌ی خوداو ڕوحانیە‌تی (مصطفی). ھیمە‌تی ئە‌جداد و لە سایە‌ی نیازو (تفرغ) و قووە‌تی ئەم میللە‌تە سادقە‌وە گە‌یشتمە ئەم ڕۆژە موقە‌دە‌سە كە موە‌فە‌قە‌ن ھاتوومە‌تە‌وە، لە ئیمڕۆوە دە‌ستم كردووە بە تە‌دویری پە‌توانە‌ی حكومە‌ت و موحافە‌زە‌ی مە‌وجوودییە‌ت و ئیستیقلالیە‌تی كوردستان، ئومێد و ئارە‌زوو ئە‌كە‌م. ھە‌مووتان بە یە‌ك غایە‌و مە‌سلە‌ك و بێ فاسلە سە‌عی بۆ دە‌وامی ئەم ڕۆژە و كۆشش بۆ تە‌عالی ئەم میللە‌تە ئە‌كە‌ن. كورد وە‌كو یە‌ك عائیلە مووتە‌فیقن و مووتە‌حیدن لەگەڵ من دا بۆ تە‌حكیم و دە‌وامی ئەم حە‌قە سە‌ریحە‌یە كە دە‌ستمان كە‌وتووە، لازم و فرسە‌تە سە‌عی و غیرە‌ت بكەین، ئە‌ی میللە‌تم ئە‌مین بن كە زامنی سە‌عادە‌ت و مووە‌فە‌قیە‌تی ئە‌قوام ئیتحاد و ئیتیفاقە، وە‌میللە‌تێ كە خوێنی ڕژتبێ بۆ حە‌قی خۆی قە‌تیعە‌ن مە‌حروم و ئە‌سیر نابێ وە‌قە‌راری عالە‌می مە‌دە‌نییە‌تیش ئە‌مە‌یە كە ھە‌ر قە‌ومێ و ھە‌ر عونسورێ خۆی بە‌خۆی ئە‌بێ ئیدارە بكات، ئە‌وە‌لە‌ن ئێمە كە میللە‌تی كوردین، سانیە‌ن بۆئە‌م غایە‌یە قوربانیە‌كی زۆرمان دا بە‌ئە‌و شە‌رتە كە یە‌ك دڵ و یە‌ك زبان و یە‌ك وجودین، بە ئیزنی خودا ھیچ كە‌س زە‌فە‌رمان پێ نابات نابات و منیش تا ئاخیر قە‌ترە خوێن و ماڵی خۆم و ئە‌ولاد و ئە‌تباعم بۆ سە‌عادە‌تی ئێوە سە‌رف كردووە وە‌تیكرار ئە‌كە‌م ھیممە‌ت لە‌ئێوە و مووە‌فە‌قیە‌ت لە‌خودا.
گرنگیدانەکان
١. بڵاوکردنەوەی ئاگاداری
شێخ مەحمود لە زانینی ئەوەی کە چۆن دەکرێت ئاگاداری سیاسی و نەتەوەیی بڵاوبکرێتەوە، ڕۆژنامە و گۆڤار بەکارھێنا بۆ گەیاندنی بانگەوازی خۆی بۆ گەلی کورد.
٢. دابەشکردنی بیرۆکە
بە دەرکردنی ڕۆژنامە و گۆڤار، شێخ مەحمود توانایەتی بیرۆکەکانی خۆی بەرز بکاتەوە و گەلی کورد بڕۆشنی بەرەو ئازادی و خۆبەخشیی بڕوات.
٣. ڕووبەڕووی توخمکردنی دژمنان
دژمنانی نەتەوەیی هەمیشە هەوڵیاندا بەرگەی بەرزکردنی بێ ئاگاداری بخەنە پێش، بەڵام شێخ مەحمود بە دەرکردنی ڕۆژنامە و گۆڤار توانایەتی بەرژەوەندکردنی نەتەوەیی بکات و دژبە توخمکردنەوەی دژمنان بەستێنێ.
٤. پشتیوانی لە شۆرش
ڕۆژنامە و گۆڤارەکان بە شێوەیەکی بەرچاویان وەک هێزێکی زۆر گرنگ بۆ پشتگیری کردنی شۆرشی نەتەوەیی بەکارھێند
١. پەیوەندی نێوان ڕۆژنامە و گۆڤار و شۆرشی نەتەوەیی
شێخ مەحمود حەفی دەزانێت بۆ سەرکەوتنی هەر شۆرشیەکی نەتەوەیی، بە تایبەتی لە سەدەی بیستەدا، کەسی ناتوانێت تەنها بە تەقینەوە یاخود شەڕ بگەڕێتەوە. بەلکو، پێویستە تەماشای بەرزکردنەوەی ئاگاداری خەڵک بکرێت، بیرۆکەی ئازادی بڵاوبکرێتەوە و گەلی کورد لە دەنگدانەوە و پشتیوانیدا بیخوێندرێت. بۆ ئەمە، دەرکردنی ڕۆژنامە و گۆڤار بوو بە چاکترین رێگا بۆ گەیاندنی بانگەوازی ئازادی
٢. ڕۆژنامە و گۆڤارەکانی شێخ مەحمود
شێخ مەحمود، هەروەها، بە هاوکاری بەزەوتەوانانی ئەو کاتە، هەوڵی دا ڕۆژنامە و گۆڤار بڵاو بکاتەوە بۆ:
• پەخشکردنی ئاوێنەی هەست و بیری کوردیەتی.
• ڕەواندنی ئاگاداری سیاسی و مەدەنی بۆ خەڵک.
• روونکردنەوەی ئاڕاستەی شۆرش و ڕەوتی ڕوون بۆ سەربەخۆیی.
• تێکچوون بە پڕوپاگەندەی دژی کورد کە لەلایەن دۆڵەتی بەریتانیا و دۆڵەتی عیراقدا بڵاو دەبووەوە.
٣. ئەو مەبەستە گرنگانەی کە لە دەرکردنی ڕۆژنامە و گۆڤارەکانی شێخ مەحمود هەبوو
• پەیوەندیدانی گەلی کورد بە بەرەوپێشکەوتنەکانی ئەورووپا: شێخ مەحمود لەوە ئاگادار بوو کە خەڵکی گەشەیافتوو ڕۆژنامەی تایبەتییان هەبووە بۆ ئاگادارکردنەوە و ڕوونکردنەوەی خەڵک.
• خستنە ژوورەوەی فکری ئازادی و خۆبەخشی: بە ڕێگەی ڕۆژنامە و گۆڤار، بیرۆکەی ئازادی و مافە نەتەوەیی بە خەڵک گەیاندرا.
• تایبەتمەندیەکی نەتەوەیی بە فەرمی: بۆ یەکەمجار، بیرۆکە و بانگەوازێکی کوردی بە فەرمی بڵاوکرایەوە
٤. مانای نەتەوەیی و ئاستی تەندروستی ئیشکراوی
دەرکردنی ڕۆژنامە و گۆڤار نەک تەنیا کاری ڕۆژنامەوانی بوو، بەڵکو پەیوەندیەکی ڕاستەوخۆیان هەبوو بە:
• هەست بە یەکگرتووەتی گەلی کورد.
• تێکچوون بە بێدەرەکیی فکری کوردان.
• شێوازێکی نوێی ڕزگارکردنی گەلی کورد بەرزکردنەوە
٥. کێشە و ئەرکەکان
شێخ مەحمود لە هەمان کاتدا دەبوو بە توانا کار بکات لە پێش هەژمارکردنی فشاری:
• دۆڵەتی بەریتانیا کە سەقامگیری توندی دژی ڕوژنامەی ئازادەکانی شێخ مەحمود کردبوو.
• نەبوونی ئەزادی ڕەسانەیی بە شێوەیەکی فەرمی.
• قەدەغەکردنی بڵاوکردنەوەی ڕۆژنامەکان بەلای حکومەتەکانی وقت
کۆتایی
ئەگەر شێخ مەحمود ڕۆژنامە و گۆڤار نەدەرکردبوایە، ئاگاداری گەلی کورد بەو ئاستەیە نەگەیشتبوو، بەرەوپێشکەوتنی شۆرشی نەتەوەیی نەکرا بوایە و هەستی یەکگرتووی نەتەوەیی باشتر نەگونجا بوایە. دەرکردنی ڕۆژنامە و گۆڤار بەرامبەر دژایەتی نەتەوەیی، بوو بە ئارەزوی ئازادییەکانی کورد بە فەرمی.
قوتابی زانکۆی سۆران قۆناخی چوارەم
