د. موحەممەد گەڵاڵەیی*
پێشەكی:
ناوچەی باڵەكایەتیی لە سەردەمی ئیمپراتۆریای عوسمانی گرنگیەكی تایبەتی پێدەدرا، لەبەرئەوەی سنوورێكی هاوبەشی لەگەڵ دەوڵەتەكانی سەر زەمینی ئێران هەبوو، هەر لە سەردەمی ئیمپراتۆریای سەفەوی 1501ز تا رووخانی دەوڵەتی قاجاری لە 1925ز، بە درێژایی ئەم ماوە مێژووییە، كە نزیكەی چوارسەد ساڵ زیاتری خایاند، تەنها ناوچەیەكی گرنگی سنووری نێوان ئیمپراتۆریاكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بووە. وەك: عوسمانی، سەفەوی و قاجاری، بەڵام ناوچەكەش نەبۆتە مەیدان و ناوەندێك بۆ ململانێ لە نێوان ئەم ئیمپراتۆریانەدا، وەك ناوچەكانی تری كوردستان، بەڵكوو لە پەراوێزی ڕووداوە گەورەكانی ئەوكاتدا ماوەتەوە، چونكە باڵەكایەتیی نەكەوتبووە سەر ڕێگەی بازرگانی گەورە لە نێوان عوسمانییەكان و دەوڵەتەكانی سەرزەمینی ئێران و ئەوروپادا، بۆ نموونە: شارەكانی هەولێر، كەركوك، زاخۆ، سلێمانی، كفری و كۆیە كەوتبوونە سەر شا ڕێگەی بازرگانی ناوخۆیی و هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی ئەوكات، بۆیە لە ماوەی حوكمڕانی عوسمانییەكاندا لە كوردستان ناوچەی باڵەكایەتی بە جۆرێك لە جۆرەكان بە پەراوێزخراوی مایەوە تا سەردەمی هاتنی داگیركاری ئینگلیزەكان بۆ باشووری كوردستان و عێڕاق لە ساڵی 1918ەوە تا ئەمڕۆ.
“ئەو بەڵگەنامانە هەرچەندە ئاماژەی سەرەتایین دەربارەی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی و پەتای گوازراوە،
بەڵام لە ڕووی مێژووییەوە بایەخێكی ئێجگار گەورەیان هەیە”
شایانی باسە ناوچەی باڵەكایەتیی هەر لە سەرهەڵدان و هەژموونكردنی عوسمانییەكان بۆ سەر كوردستان لە سەدەی شانزەهەمدا، وەك یەكەیەكی كارگێڕی لە چوارچێوەی سەنجەق و قەزای ڕواندز دابووە، بەتایبەتیش لە سەدەی نۆزدەهەمدا گوندی (گەڵاڵە) دەبێتە ناوەندی كارگێڕی ناوچەكە، بۆیە پێویستە بڵێین، كە لە پێشووتریشدا گوندەكانی (ڕایەت و ڕوست) دوو ناوەندی تری بەڕێوەبردنی ناوچەكە بوون، جا ئەوەمان لە بیرنەچێت كە هەر یەك لەم ناوەندانەی ئاماژەمان پێكردن. وەك: ڕایەت، كە لە سەر هێڵی گەرمی سەر سنوور بووە و قەڵایەكی پتەوی هەبووە هەر لە سەدەی شانزەهەوە تا هەژموونكردنی دەسەڵاتی میر موحەممەد پاشای ڕواندز لە سەرەتای سەدەی نۆزدەهەم، كە توانی قەڵایەكی زۆر قایمتتر و بەهێزتر لە (ڕایەت) دروست بكات، هەروەها تا كۆتاییهاتنی دەسەڵاتی ئیمپراتۆریای عوسمانی لە كوردستان یەكەی تەندروستی(كەرەنتینە)هەر لە(ڕایەت)بووە، كە بۆ پشكنین و گلدانەوەی هاموشۆكاران و گەشتیارانی بیانی بۆ نێو خاكی ئیمپراتۆریای عوسمانی تەرخانكرابووە.
“بەپێی بەڵگەنامەكان نزیكەی 136 ساڵ پێش ئێستا پەتای كۆلێرا لە گوندی گرتك و ڕوست بڵاوبۆوەتەوە”
هەروەها گوندی (ڕوست) بەپێی بەڵگەنامە عوسمانییەكان تا شەستەكانی سەدەی نۆزدەهەم (1860)ەكان، ناوەندی بەڕێوەبردنی دۆڵی (ڕوستێ) بووە لە ناوچەی باڵەكایەتی و لە ژێر ناونیشانی (نواحی روست). واتە: ناوچەكانی سەر بە گوندی (ڕوست)، كە مەبەستی زیاتری گوندەوارەكانی دۆڵی ڕوست بووە. لەهەمانكاتیشدا گوندی (گەڵاڵە) بە دیاریكراوی لە سەرەتاكانی (1880ز)ەكانەوە، بۆتە ناوەندی بەڕێوەبردنی هەموو ناوچەی باڵەكایەتیی لە ژێر ناونیشانی (بالك ناحیەسی)، واتە: ناحیەی باڵەك، ئەمەش لە دوای بەكرێگرتن و دروستكردنی قۆناغی حكومەت لە گوندی (گەڵاڵە) و هێنانی هێڵی تەلەگراف (پەیوەندی و گەیاندنی پەیامەكان بە نووسین لە شێوەی بروسكە و پەیام، لە پایتەختی عوسمانیەكان (ئیستانبۆڵ)ەوە بۆ هەموو ناوچە جیاجیاكانی ئیمپراتۆریای عوسمانی و بە پێچەوانەشەوە)، بۆیە ئەمە قەڵەمبازێكی بەرچاو و دیاری ڕۆژگاری ئەوكات بوو، كە ناوچەی باڵەكایەتیی بە جیهانی دەرەوەی خۆی بەسترایەوە، هەرچەندە (تەلەگراف) لە ناوەندی ناحیەی باڵەك (گەڵاڵە) بەردەست بوو، بەڵام بۆ هەموو خەڵكی ناوچەكە نەبوو، بەڵكوو تەنها دەسەڵاتداران، پیاوماقووڵان، بازرگانان و زانایانی ئاینیی ناوچەكە دەیانتوانی بۆ كاروباری حكوومی و تایبەت بە خۆیان بەكاریبهێنن، بەڵام سوودێكی زۆریشی بۆ گەیاندن و گواستنەوەی زانیاری دەربارەی بارودۆخە جیاوازەكانی باڵەكایەتیی هەبوو، لەوانە: سەرهەڵدانی پەتای كۆلێرا لە گوندەكانی وەك گرتگ و ڕوست، ئەمەش بەپێی ئەو بەڵگەنامە بڵاونەكراوانەی لە ئەرشیفی ئیمپراتۆریای عوسمانی دەستمان كەوتوون، هەرچەندە ئاماژەی سەرەتایین دەربارەی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی و پەتای گوازراوەی وەك: كۆلێرا و تا و هەتا مردنی لە ناكاویش! بەڵام لە ڕووی مێژووییەوە بایەخێكی ئێجگار گەورەیان هەیە، بە تایبەتی لە نووسینەوەی مێژووی پەتا گوازراوەكان و تەندروستی كوردستان و باڵەكایەتیی، كە تاوەكو ئێستا بەشێوەیەكی ورد و زانستیی دەربارەی ئەم پەتایە هیچ شتێكی ئەوتۆی زانستی و فراوان بێت لە سەری نەنووسراوە.
هەر بۆیەش لە كوردستانی سەردەمی عوسمانیدا بە تایبەتی لە سەدەكانی حەڤدەهەم بۆ نۆزدەهەم پەتای كوشندە بڵاوبونەتەوە، لەوانە: چاوقوڵكە (تاعون)، كۆلێرا، گرانەتای زەرد و تای كوشندە..هتد، سەرچاوەی ئەم وتارە وەك لە پێشووتردا ئاماژەمان پێكرد، كە سێ بەڵگەنامەی عوسمانین، لەبەرئەوەی لە ساتەوەختی بڵاوبوونەوەی پەتای كۆلێرا دامودەزگاكانی ئیمپراتۆریای عوسمانی ڕۆژانە ڕاپۆرتیان لە ناوچەكان و ناوەندەكانی تەندروستی خۆجییەوە بۆ وەزارەتی ناوخۆ و تەندروستی عوسمانی لە ئیستانبۆڵا ناردووە، كە لەكاتی خوێندنەوە و تەتەڵەكردنی بەڵگەنامەكاندا زانیاری زۆر ورد لە تۆمارەكاندا دەربارەی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی و پەتا گوازراوەكان لە سەرانسەری خاكی عوسمانیدا هەیە، بۆیە لە كۆتاییدا پێویستە ئاماژە بە دەستخستنی ئەم سێ بەڵگەنامەیە بكەم.
“باڵەكایەتیی لە سەدەی شانزەهەمدا، وەك یەكەیەكی كارگێڕی لە چوارچێوەی سەنجەق و قەزای ڕواندز دابووە”
بەڵگەنامەی یەكەم: لەلایەن توێژەر و مامۆستای هێژا (هێرش كەمال ڕێكانی) بۆ نووسەری ئەم وتارە نێردراوە و سوپاسێكی بێ پایانی دەكەم. بەڵگەنامەی دووەم و سێیەم: لە كاتی سەردان و مانەوەم لە سەرۆكایەتی فەرمانگەی ئەرشیفی عوسمانی لە شاری ئیستانبۆڵ بەدەستخراون و ئەوا لێرەدا دەیانخەمەڕوو بۆ ئێوەی ئازیز، شایانی باسە وەك ئەمانەتێكی زانستیی تەنها وەك دەق بەڵگەنامەی دووەم لە ماوەیەی ڕابردوو لە دوو كتێب و گۆڤارێكی بەڵگەنامەیی كە لەلایەن زانكۆی جیهان چاپكراون بڵاوكراوەتەوە، هەرچەندە بەڵگەنامەی دووەم بەشێوەی ئۆرجیناڵی لەلای من هەیە، بەڵام بە پەیڕەویكردن لە ئەخلاقی زانستیی لێرەوە ڕادەگەێنین كە ئەم بەڵگەنامەیە تەنها وەك دەق بڵاوكراوەتەوە، بەڵام لێكۆڵینەوەی لە سەر نەكراوە، ئەوەی دەمێنێتەوە بڵێم: كە تەنها بەڵگەنامەی یەكەم و سێیەم تاوەكو ئێستا بڵاونەكراونەتەوە، بۆیە لەم وتارەدا ناواخنی هەر سێ بەڵگەنامەكە بۆ خوێنەران و شەیدایانی مێژوو و مێژووی ناوچەی باڵەكایەتیی دەخەینەڕوو.
بەڵگەنامەی یەكەم: پەتای كۆلێرا لە روست و گرتك:
بەپێی بەڵگەنامەیەكی عوسمانی كە مێژووەكەی بۆ ڕۆژی 24ی كانوونی یەكەمی 1889ز دەگەرێتەوە، بە ڕێگەی تەلەگراف لە ناوەندی ویلایەتی مووسڵ بۆ سەرۆكی نووسەرانی كۆشكی سوڵتانی عوسمانی (عەبدولحەمیدی دووەم 1876-1909) نێردراوە، تێیدا باسی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی و پەتای گوازراوە لە سەر سنوورەكانی ئێران لە قەزای ڕواندز دەكات، بۆیە لە دوای لێكۆڵینەوەی دامەزراوە و بەرپرسانی عوسمانی لە قەزای ڕواندز بۆیان دەركەوتووە، كە پەتای كۆلێرا لە سنووری قەزاكەیان بڵاوبۆتەوە، بە تایبەتیش لە گوندەكانی ڕوست و گرتگی ناحیەی باڵەك، تێیدا ئاماژە بە ماوەیەكی زەمەنی دەكرێت لە بڵاوبوونەوەی پەتای كۆلێرا، كە لە ڕۆژی 18ی كانوونی یەكەمی 1889 بەشێوەیەكی زۆر چڕ پەتاكە تەنگی بە خەڵكی هەر دوو گوند هەڵچنی بووبێت، بەتایبەتی گوندی گرتك، كە لە ئەنجامدا (13) كەس تووشی پەتاكە ببوون و (11) كەسیش بە پەتای كۆلێرا مردوون، هەروەها (2) كەسیش پەتاكەیان تێپەڕاندبووە، هەر لەم بەڵگەنامەیەدا ئاماژە بە دووری نێوان گوندی (گرتگ و ڕوست) كراوە، كە بە سواری ئەسپ نزیكەی (18) خولەك نێوانیان بووە، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە وەك نەریتێكی بیرۆكراتیەتی عوسمانی ناوی ئەو كەسانەی تووشی پەتای كۆلێرا بوون لە هەر دوو گوندی ئاماژەپێكراو تۆمار نەكراون، كە هەندێكیان مردوون و هەندێكیشیان چاكبوونەتەوە و پەتاكەیان تێپەڕاندبووە، بۆیە ئەمە كێماسیەكی بنەڕەتییە لە بەڵگەنامەكانی عوسمانیدا، چونكە ژمارەكانی نووسیووە و ناوەكانی نەنووسیوون، كە ئەمە زۆر پێویستە بۆ نووسینەوەی مێژووی كۆمەڵایەتی و تەندروستی ناوچەی باڵەكایەتیی، ئەمەش لە دوای تێپەڕینی نزیكەی (136) ساڵ لە بڵاوبوونەوەی پەتای كۆلێرا لە هەر دوو گوندا، بەڵام كەسێكی بە تەمەنی ئەم دوو گوندە لە ژیاندا نەماوە تاوەكو سەربردەی ئەو ڕۆژانەی پەتاكە بڵاوبۆتەوە بۆمان بگێڕیتەوە و زانیاری زیاتر بە دەستەوە بدەن.
بەڵگەنامەی دووەم: بڵاوبوونەوەی پەتای تا:
بڵاوبوونەوەی پەتای گوازراوە و بەتایبەتیش پەتای (تا) لەماوەی ساڵانی 1892-1893 بەشێوەیەكی زۆر چڕ ناوچەكانی كوردستانی سەردەمی عوسمانی گرتەوە، هەر لە شاری دیاربەكرەوە بۆ شارەكانی هەولێر، كەركوك، سلێمانی و ڕواندز و دواتریش گوندەكانی ناوچەی باڵەكایەتیی، بەپێی تەلەگرافێكی ویلایەتی مووسڵ لە 28ی تەشرینی دووەمی 1892ز، كە بۆ وەزارەتی ناوخۆی عوسمانی لە ئیستانبۆڵ ناردووە، لە ڕۆژی 30ی تەشرینی دووەمی هەمان ساڵیش گەیشتۆتە وەزارەتی ناوبراو و ئەوانیش بە نووسراوی ژمارە (674/17) ئاڕاستەی وەزارەتی تەندروستی عوسمانیان كردووە، كە پێیان ڕاگەیاندوون پەتای (تا) لە گوندەكانی ناحیەی باڵەك (باڵەكایەتیی) بڵاوبۆتەوە، كە تێیدا ئاماژە بەوەكراوە، كە هەموو ڕێككارێكی پێویست گیراوەتەبەر بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی پەتاكە، هەر یەك لە موتەسەریفیەتی شارەزوور (كەركوك) و والیی ویلایەتی مووسڵ نامەیان بۆ سوڵتان و سەرۆكایەتی حكوومەتی عوسمانی ناردووە، بەڵام لەنێو بەڵگەنامەكاندا ئاماژەیەك بەدی ناكرێت، كە كەی و چۆن ئەم پەتایە لە باڵەكایەتیی كۆتایی پێهاتووە؟!.
بەڵگەنامەی سێیەم: بڵاوبوونەوەی مردنی لە ناكاو:
لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا پەتای گوازراوە وەك (تاعون-چاوقوڵكە یان چاوقوڵكێ) و (كۆلێرا) و (تا و تای زەرد و گرانەتا) لە هەموو ناوچەكان بڵاوبوونەتەوە، بە تایبەتیش لە ماوەی ساڵانی 1901-1904ز، لەم سەروبەندەدا و لە كۆتاییەكانی ساڵی 1901 مردنی لە ناكاو لە ناحیەی باڵەك (باڵەكایەتیی) سەر بە قەزای ڕواندز سەریهەڵداوە، ئەمەش بەپێی نووسراوێكی قەڵەمی وەزارەتی ناوخۆیی عوسمانی بە ژمارە (29/ 901)، كە تێیدا وەزارەتی تەندروستی ئیمپراتۆریاكەی ئاگادار كردۆتەوە لە پەرەسەندنی مردنی لەناكاو لە گوندەكانی ناحیەی ناوبراو، هەروەها باسی ئەوەشی كردووە، كە پزیشكی سەربازی لەگەڵ تابوورێك لە سەربازەكانی قەزای ڕواندز بۆ ناوچەكە بنێردرێت، بۆیە وەزارەتی تەندروستی وەڵامی نووسراو و ئاگاداركردنەوەكەی وەزارەتی ناوخۆیی داوەتەوە، كە نووسراو ئاڕاستەی ویلایەتی مووسڵ دەكات بۆ ئەوەی زانیاری زیاتری لە سەر ئەم جۆرە مردنە لە ناكاوە پێبدرێت و پزیشكێكش بۆ ناوچەكە بنێرێت، لەم بەڵگەنامەیەدا هۆكاری مردنی لە ناكاوی چەند كەسێك لە باڵەكایەتیی بە ڕوونی باس نەكراوە، هەروەها لە بەڵگەنامەكانی تریشدا بەدواداچوون بۆ چارەسەركردن و نەهێشتنی ئەم جۆرە مردنە لە ناكاوەی خەڵك لە ناوچەی باڵەكایەتیی نەخراوەتەڕوو و دەرئەنجامەكانی دیارنین، بەڵام سەرەڕای ئەمەش مەترسی ئەم جۆرە مردنە لە ناكاوەی خەڵكی باڵەكایەتیی گەیشتۆتە ئاستێكی بەرز لە ئیمپراتۆریای عوسمانی، كە سەرۆك وەزیرانی عوسمانی بووە و لێ ئاگاداركراوەتەوە، بۆیە بڵاوبوونەوەی ئەم جۆرە مردنە و پێگەی باڵەكایەتیش دەرخەری ئەو گرنگی پێدانەی دەسەڵاتی عوسمانییەكان بووە، كە لەهەمانكاتیشدا یەكێك لە دوورترین ناوچە سنوورییەكانی ئیمپراتۆریای عوسمانی بووە بۆ ماوەی چوار سەد ساڵ.
لیستی سەرچاوەكان:
یەكەم: بەڵگەنامەی بڵاونەكراوه(سەرۆكایەتی فەرمانگەی ئەرشیفی عوسمانی لە ئیستانبۆڵ):
1-وەزارەتی ناوخۆی عوسمانی، قەڵەمی وەزارەت: 1684/ 77
2-وەزارەتی ناوخۆی عوسمانی، قەڵەمی وەزارەت: 2556/ 88
دووەم: بەڵگەنامەی بڵاو‌كراوه(سەرۆكایەتی فەرمانگەی ئەرشیفی عوسمانی لە ئیستانبۆڵ):
1-وەزارەتی ناوخۆی عوسمانی، قەڵەمی وەزارەت: 2026/ 95
*پرۆفیسۆری یاریدەدەر لە بەشی مێژووی فاكەڵتیی ئاداب-زانكۆی سۆران
