سپیكردنەوەی پارە: مەترسییە شاراوەكەی سەر ئابووری و كۆمەڵگە

كامران ابراهیم شێروانی

سپیكردنەوەی پارە، یەكێكە لە دیاردە مەترسیدارەكان كە وەك كرمێكی شاراوە، لە بنەڕەتدا پایەكانی ئابووری و كۆمەڵگە دەخوات و لە ناویان دەبات. ئەم كردەیە تەنها پرۆسەیەكی ئاڵۆزی دارایی نییە بۆ شەرعاندن و بەیاسایكردنی پارەی بە دەستخراو بە شێوەی نایاسایی( پارەی ڕەش)، بەڵكو مەترسییەكی فرەڕەهەندە كە كاریگەری نەرێنی قووڵی لەسەر سەقامگیری ئابووری، دادپەروەری كۆمەڵایەتی و ئاسایشی نیشتمانی هەیە. لەبەرئەوەی زۆرجار لە پشتی پەردەی چالاكی ئابووری یاساییەوە ئەنجام دەدرێت، وەك “مەترسییەكی شاراوە” دەردەكەوێت كە زیانەكانی بە ئاسانی نابینرێن تا ئەو كاتەی كار لە كار دەترازێت، وە چەندین مەترسی شاراوەی دوور مەودای لەسەر گشت كایەكانی وڵات رەنگدەداتەوە بە تایبەت سپیكردنەوەی پارە گورزێكی كوشندە لە ئابووری وڵاتان دەدات، بەڵام زیانەكانی هەمیشە ڕاستەوخۆ دیار نین،
كە دەكرێت لەم چەند خاڵەی خوارەوە ئاماژە بە هەندێكیان بدەین:

• شێواندنی بازاڕ و كێبڕكێ: پارەی سپیكراوە دەتوانرێت بەكاربهێنرێت بۆ دامەزراندنی بزنسێك كە ئامانجی سەرەكی قازانج نییە، بەڵكو شاردنەوەی سەرچاوەی پارەكەیە. ئەمەش دەبێتە هۆی كێبڕكێی نادادپەروەرانە لەگەڵ بزنسە یاساییەكان كە ناتوانن ركابەری نرخە ناواقیعییەكان یان وەبەرهێنانە گەورەكان بكەن، لە ئەنجامدا بزنسە شەرعییەكان لاواز دەبن یان لەناودەچن.
• ناسەقامگیری كەرتی دارایی: دامەزراوە داراییەكان كە بە ئاگاداری یان بێ ئاگاداری تێوەدەگلێن لە سپیكردنەوەی پارە، متمانەی خۆیان لەدەست دەدەن. ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی لەقكردنی سەقامگیری سیستەمی بانكی و دارایی وڵات و كەمكردنەوەی متمانەی وەبەرهێنەرانی ناوخۆ و دەرەوە.
• كاریگەری لەسەر سیاسەتی ئابووری: هاتنە ناوەوەی بڕێكی زۆر پارەی نەخوازراو و نایاسایی بۆ ناو ئابووری، دەتوانێت ببێتە هۆی هەڵاوسان یان شێواندنی ئاماژە ئابوورییەكان، ئەمەش پلاندانان و داڕشتنی سیاسەتی ئابووری كاریگەر بۆ حكومەت قورس دەكات.
• كەمبوونەوەی داهاتی حكومەت: سپیكردنەوەی پارە زۆرجار پەیوەستە بە خۆدزینەوە لە باج و قاچاخچێتی، كە ڕاستەوخۆ داهاتی گشتی كەمدەكاتەوە و توانای حكومەت بۆ دابینكردنی خزمەتگوزارییە گشتییەكان لاواز دەكات.
  جگە لەوەش زیانەكانی سپیكردنەوەی پارە تەنها لە چوارچێوەی ئابووریدا نامێننەوە، بەڵكو بە شێوەیەكی شاراوە كاریگەری لەسەر پێكهاتە و بەها كۆمەڵایەتییەكان دادەنێن وەك:
• بەهێزكردنی تاوانكاری ڕێكخراو و تیرۆر: سپیكردنەوەی پارە، خوێنی ژیانی گروپە تاوانكارییەكان و تیرۆریستییەكانە. بەبێ توانای شەرعاندنی داهاتەكانیان، ناتوانن چالاكییە نایاساییەكانیان فراوان بكەن، چەك بكڕن، یان ئەندامی نوێ ڕابكێشن. ئەمەش ڕاستەوخۆ هەڕەشەیە بۆ سەر ئاسایش و ئارامی كۆمەڵگا.
• گەشەكردنی گەندەڵی: پرۆسەی سپیكردنەوەی پارە زۆرجار پێویستی بە بەرتیلدان و كاریگەری خستنە سەر بەرپرسان و دامەزراوەكان هەیە. ئەمەش دەبێتە هۆی بڵاوبوونەوەی گەندەڵی لە هەموو ئاستەكانی كۆمەڵگادا و لاوازكردنی دامەزراوە دیموكراسییەكان.
• داخورانی بەها كۆمەڵایەتییەكان و متمانە: كاتێك خەڵك دەبینن تاوانباران دەتوانن بە ئاسانی پارەی نایاسایی بەكاربهێنن و دەوڵەمەند بن، هەست بە نادادپەروەری دەكەن. ئەمەش دەبێتە هۆی داخورانی متمانە بە سیستەمی یاسایی و دادوەری و لاوازبوونی بەها ئەخلاقییەكانی وەك ڕاستگۆیی و كاری ڕەوا.
• زیادبوونی نایەكسانی: سپیكردنەوەی پارە سامانی نایاسایی لە دەستی كەمینەیەكدا كۆدەكاتەوە، كە ئەمەش نایەكسانی ئابووری و كۆمەڵایەتی زیاتر دەكات و دەتوانێت ببێتە هۆی نائارامی كۆمەڵایەتی.
  بەهۆی سروشتی نهێنی و ئاڵۆزی سپیكردنەوەی پارەوە، ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم دیاردەیە لە جیهانی دەرەوە هەرچەندە بەردەوامە بەڵام تا ڕادەیەكیش ئەستەمە، دەكرێت بە گرتنەبەری ئەم چەند خاڵەی خوارەوە كرداری سپیكردنەوەی پارە لاوازبكرێت:
  یاسادانانی توكمە و جێبەجێكردنی كاریگەر: دانانی یاسای دژە سپیكردنەوەی پارە كە لەگەڵ ستانداردە نێودەوڵەتییەكان بگونجێت، و گرنگتر لەوە، جێبەجێكردنی ئەو یاسایانە بە شێوەیەكی دادپەروەرانە و بێ جیاوازی، لە ڕیگەی ئەو یاسایانە دەكرێت ببێتە هۆی واڵاكردنی دەستی لایەنی پەیوەندار بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم دیاردەیە.
• هۆشیاری و ڕۆڵی دامەزراوە داراییەكان: بەهێزكردنی سیستەمی چاودێری لە بانك و دامەزراوە داراییەكانی تر بۆ ناسینەوە و ڕاپۆرتكردنی مامەڵە گوماناوییەكان، دەكرێت بە بانكی كردنی هەموو چاڵاكیەكی دارایی لە كڕین و فۆرشتن و پارە دەرچوون و هاتن بۆ هەر كەس و كۆمپانیا و لایەنێك ڕێگەیەكی باش و تاڕادەیەك گونجاو بێت وەك دەسپێك بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم سپیكردنەوەی پارە.
• هەماهەنگی نێودەوڵەتی: سپیكردنەوەی پارە دیاردەیەكی سنووربەزێنە، بۆیە هەماهەنگی نێوان وڵاتان بۆ ئاڵوگۆڕی زانیاری و هاوكاری یاسایی زۆر گرنگە.
• بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیاری گشتی: خەڵك پێویستە لە مەترسییەكانی سپیكردنەوەی پارە و كاریگەرییەكانی لەسەر ژیانی ڕۆژانەیان ئاگاداربن.
  یەكێك لە نموونە زیندوو و بەرچاوەكانی ئەم مەترسییە و هەوڵەكانی ڕووبەڕووبوونەوەی، ئەو ئۆپەراسیۆنە بەرفراوانەیە كە لە ئێستادا لە بریتانیا لەلایەن دەزگای نیشتمانیی تاوان (NCA) و لایەنە پەیوەندیدارەكانی ترەوە بەڕێوەدەچێت. ئەم ئۆپەراسیۆنە كە بووەتە بابەتی گەرمی ڕۆژەڤ، دەستبەسەرداگرتنی بڕێكی ئێجگار زۆر پارەی كاش و سامانی گوماناوی (كە بە هەزاران پاوەند مەزەندە دەكرێت) و دەستگیركردنی چەندین كەسی لەخۆگرتووە كە گومانی تێوەگلانیان لێدەكرێت لە تۆڕێكی گەورەی سپیكردنەوەی پارە. ئەم ڕووداوە نەك هەر قەبارەی مەترسییەكانی سپیكردنەوەی پارە پیشان دەدات تەنانەت لە وڵاتانی پێشكەوتوو و خاوەن سیستەمی دارایی بەهێزیشدا، بەڵكو جەخت لەسەر گرنگی و پێویستی بەردەوامی چاودێری توند، هاوكاری نێودەوڵەتی، و جێبەجێكردنی یاسا دەكاتەوە بۆ بنبڕكردن یان لانی كەم سنوورداركردنی ئەم تاوانە ئاڵۆز و زیانبەخشە.
  هەرێمی كوردستانیش، وەك هەر ناوچەیەكی تر كە گەشەی ئابووری بەخۆوە دەبینێت یاخود دونیای دەرەوە بە شێوەیەكی زۆر فراوان بە ڕووی بازرگانی و هاتووچۆی پارە كراوتەوە، دەكرێت ببێتە ئامانجی سپیكردنەوەی پارە و مەترسییە شاراوەكانی وەك شێواندنی بازاڕ لە كەرتە جیاوازەكانی بازاڕ، لاوازكردنی كێبڕكێی شەرعی، گەشەی گەندەڵی، و كاریگەری لەسەر سەقامگیری ئابووری، كە ئەمەش بە دڵنیایی ڕەنگدانەوەی لە سەر هەرێم دەبێت، چونكە هاتنی پارەی نایاسایی دەتوانێت زیان بە بزنسە ناوخۆییەكان بگەیەنێت و متمانە بە سیستەمی دارایی و یاسایی كەم بكاتەوە. بۆیە گرنگە دامەزراوە پەیوەندیدارەكانی هەرێم ڕێوشوێنی توكمە بگرنەبەر بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم دیاردەیە و پاراستنی ئابووری و كۆمەڵگاكەی
  لە كۆتایدا، سپیكردنەوەی پارە تەنها تاوانێكی دارایی نییە، بەڵكو مەترسییەكی شاراوە و جددییە كە هەڕەشە لە تەندروستی ئابووری و سەقامگیری كۆمەڵگا دەكات. ناسینەوەی ئەم مەترسییە و تێگەیشتن لە ڕەهەندە شاراوەكانی، هەنگاوی یەكەمە بۆ داڕشتنی ستراتیژی كاریگەر و هەمەلایەنە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی. پاراستنی ئابووری و كۆمەڵگا لەم ژەهرە شاراوەیە، ئەركی هەموو لایەكە، لە حكومەت و دامەزراوەكانەوە تا تاكەكانی كۆمەڵگا.