“لە ڕێگەی مێژووەوە دەتوانین لە گۆڕانكارییەكان تێبگەین و بكۆڵینەوە”
زۆربەی مێژووناسان و فەیلەسوفان بە گرینگیەوە لە چەمكی مێژوویان ڕوانیوە و جێگەی بایەخیان بووە، چونكە چەمكێكی فرە ڕەهەند و جێگەی گفتوگۆ و قسە لەسەر كردنە.
شپنگەلەر، وەك یەكێك لە فەیلەسوفە دیارەكانی بواری فەلسەفەی مێژوو، جەختی تەواوەتی لەسەر ئەوە كردوتەوە، كە مرۆڤ و میژووەكەی یەك پاكیچن، كاتێك مرۆڤ باس لە میژوو دەكات، یانی باس لە خۆی دەكات، دوو كیانی دابڕاو نین لە یەكتر بەڵكو تەواوكەری یەكترن.
دیمانە: بەختیار سەباح
ئارارات ئەحمەد، پسپۆری مێژوو لە زانكۆی سۆران لە دیمانەیەكی تایبەتی زاری كرمانجی لەبارەی گرینگی مێژوو دەڵێت: “پێش ئەوەی بزانین گرینگی مێژوو چییە؟ دەبێ بزانین مێژوو چییە؟ مێژوو ئەو زانستەیە یان ئەو چەمكەیە، كە رابردووی كۆنت بۆ دەگڕێتەوە، واتە هەموو شتێك كە ڕوویداوە پێش ئەو ژیانەی ئێستا تێیدای هەموو دەبێتە مێژوو، وە لە چوارچێوەی مێژوو ئەژمار دەكرێت، واتە زانستی مێژوو ئیشی ئەوەیە، كە لە ڕووداوەكان بكۆڵێتەوە، لەبەر ئەوەی لێیان دەكۆڵێتەوە، كە لەسەر ڕاستییەكان ڕابوەستیی و شیكردنەوەیان بۆ بكات. چونكە شتێك هەیە لە كۆنەوە ڕوویداوە، كە بۆت گێڕدرایتەوە لەوانەیە ڕاست نەبێت، ئەوەی دەیگێڕیتەوە لەوانەیە ڕاستگۆ نەبێت، یان بەپێی تێڕوانینی خۆی دەیگێڕێتەوە، ئەو شتەی بەخۆی هەستی پێكردیە، شەرت نییە هەستی ئەو كەسە ڕاست بێت. لەبەر هەندێ زانستی مێژوو كاری ئەوەیە لە ڕووداوەكان بكۆڵێتەوە، شیكردنەوەو توێژینەوەیان لەبارەوە بكات، بۆ ئەوەی بگاتە ڕاستییەكان”.
هەروەها گووتیشی: “كەواتە لێرە دەزانین گرینگی مێژوو ئەوەیە، لە چەند خاڵێك خۆی كۆدەكاتەوە، یەك لەو خاڵانە ئەوەیە كۆنمان پێ دەناسێنێت، دەزانین لە كۆندا چی ڕوویداوە؟ مەرج نییە هەموو شتێكی كۆن ئەتوو تێیدا ژیابی، سروشتی مرۆڤ وایە و حەزی لێیە ئەو شتانە بزانێ كە خۆی تێیدا نەبووە، بۆیە گرینگی مێژوو ئەوەیە كە كۆنت بۆ دەگێڕێتەوە. دووەم شت، مێژوو دەبێتە پێناسەیەك بۆ ڕابردوو. خاڵێكی دیكەی گرینگ ئەوەیە، مێژوو دەبێتە پەند بۆ ئەو ڕووداوانەی كە لە ژیانت ڕوودەدەن، لەبەر ئەوەی مێژوو كە ڕووداوەكانت بۆ دەگێڕێتەوە، هەر ڕووداوێك سیفات و هۆكارو ئەنجامی خۆی هەیە، هەندێجار هەیە هەمان مێژوو ڕوودەداتەوە، ئەو شتەی كە لە كۆن ڕوویداوە تەماشا دەكەی گەیشتیتە چ بەربەستێك، ئەتوو لەو ڕووداوە نوێیەی كە ڕوودەدات، دەتوانیت بەهۆی ڕووداوە مێژووییەكە چارەسەرێكی بۆ دابنێت، كەواتە مێژوو دەتوانێت ببێتە پەند”.
“سروشتی مرۆڤ وایە و حەزی لێیە ئەو شتانە بزانێ كە خۆی تێیدا نەبووە”
زیاتر لەبارەی گرینكی مێژوو قسەی كردو گووتی” گرینگی مێژووش لەوەدایە، كە دەبێتە ناسنامە لەبۆت، واتە هەموو مرۆڤێك، سروشت، زیندەوەری سەر ئەم زەوییە، پێویستی بە ناسنامەیە، مرۆڤیش بەچی دەبێتە خاوەن ناسنامە بە مێژوو، كە مێژووت نەبوو، كەواتە ناسنامەت نییە، كاتێك مرۆڤ لەدایك دەبێت، بەڵگەنامەی لەدایكبوون و ناسنامەی بۆ دەردێنن. واتە مێژوو بۆ هەر گەلێك، ناوچەیەك، بۆ هەر شوێن و نیشتمانێك ناسنامەیە، ئەگەر مێژووت نەبوو، واتە ناسنامەت نییە”.
لەبارەی وەڵامی ئەو پرسیارەی كە مێژوو لە چەند لایەنێكەوە سەرچاوە دەگرێت، ئەو مامۆستایەی زانكۆ دەڵێت: “سەرچاوەكانی مێژوو گەلێك زۆرن، ئەو كەسەی دەیگێڕیتەوە مرۆڤە، كتێبە كە هەر مرۆڤ دەینووسێت، ئەو وێنانەیە كە هەر مرۆڤ دەیكێشێت، كاری دەستییە كە هەر مرۆڤ دروستی دەكات، واتە مەبەستم شوێنەوارەكانە، خانووە، مزگەوتە، كەنیسەیە، شوێنی حوكمڕانییە، ڕێگەوبانە، ئەوانە هەمووی سەرچاوەن. هەر شتێك لە كۆن، قسەی مرۆڤەكان، شیعرو پەخشان، چیڕۆك، چونكە چیڕۆك لە ڕاستییەوە نزیكە، بەڵام خەیاڵی زۆری تێدا كراوە لەوانەیە دەرچووبێ لە ڕاستی، مرۆڤ سەرچاوە خۆیەتی كە دەیگێڕێتەوە، چونكە تۆ ئەگەر شوێنەوارێكت هەبێ، دەتوانی شیكردنەوەیەك بكەی بۆ ئەو كەسانەی لەو شوێنە ژیاون، باسی ژیانیان بكەی”.
نووسینەوەی مێژووی ناوچەی سۆران، پڕۆژەیەكی گرینگی نیشتمانییەو پێویستە ئەنجام بدرێت”.
بۆچوونی ئارارات ئەحمەد، سەبارەت بە پێویستی نووسینەوەی مێژووی كورد وایە، نەك تەنیا كورد، هەموو میللەتێك پێویستی بە نووسینەوەی مێژوو هەیە، لەبەر ئەوەی مێژوو ناسنامەتە لە نێوان گەلان، چونكە ئەو كتێبەیە كە شانازی پێوە دەكەی بە لایەنە باش و خراپەكانی، بۆ نموونە كاتێك مەغۆلەكان هێرشیان كردووەتە سەر جیهانی ئیسلامی، كاولكارییەكی زۆریان ئەنجامداوە، لەلایەن جیهانی ئیسلامی مەغۆلەكان بە خراپ باس دەكرێن، بەڵام خۆیان شانازی بەو مێژووە دەكەن، لەبەر ئەوەی خۆیان پێ ئازا و لێهاتوو بووە، خۆیان پێ سەربازی زیرەك و بە جەرگ بووە، واتە هەموو میللەتێك پێویستی بە نووسینەوەی مێژوو هەیە، تا خۆی بناسێت، ببێتە بنەمایەك بۆ ئەوەی لە داهاتوو لەنێوان گەلان خۆی پێ هەڵبداتەوە. كورد كە دەگەڕێتەوە بۆ مێژوو، تەماشا دەكات ئەو خاكە خاكی ئەوە و ئەو ناوچەیە لە كۆنەوە لێی ژیاوە، ئەوە دەبێتە پاڵپشتییەك بۆ كورد، كە لە دێر زەمانەوە لەو ناوچەیە ژیاوە، ئەمە بە چ دەزانرێت؟ بە مێژوو، بۆیە مێژوو زۆر گرینگە، بە تایبەت بۆ كوردو ئەو میللەتانەی خاوەن دەوڵەتی سەربەخۆ نین، مێژوو باشترین پاَلپشتییە بۆیان.
لەبارەی ڕووداوە مێژووییەكانی كورد و كاریگەرییان لەسەر ناسینی كێشە نەتەوەیی كورد لە ڕووی نێودەوڵەتییەوە ئەو پسپۆرە گووتی: “ئەو ڕووداوانەی دوایی، بە تایبەتی ڕاپەڕینی ساڵی 1991 و كۆچڕەوە ملیۆنەكەی بەهار، دوای ئەوەش كورد خۆی تاوانی هەڵەبجەی بە جیهان ناساند، هەروەها شەڕی داعش و جینۆسایدی ئێزدییەكان، ئەوانە هەمووی كوردی بە جیهان ناساند، چونكە كورد میللەتێكی بزر بوو، لەژێر دەسەڵاتێكی دڕندە بوو، بواری پێ نەدەدا سەر هەڵبَدات و بناسرێت، نەك تەنیا لە عێراق، بەڵكو لە هەموو ناوچەكانی دیكە هەوڵدەدرا دەسەڵاتی كورد كەمبكرێتەوەو دەنگی نەبێت و نەناسرێت، بەڵام خەبات و تێكۆشانی كورد، كوردی بە جیهان ناساند، دواتر وای لێهات لەسەر گۆی زەوی هەموو میللەتێك كوردی ناسی و كە كێیە؟. كورد میللەتێكی زوڵم لێكراوە، خاوەن خاكێكی كۆنە، وە خاوەن مێژوو و كولتوورو دابونەریتی خۆیەتی، میللەتێكە ژێر دەستە بووە، لە كۆنەوە هەوڵیداوە بناسرێت و خاوەن دەوڵەت بێت، بەڵام رێگەی پێ نەدراوە”.
هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد، لە لاپەڕەكانی مێژوو، كە سەركردەیەكی وەك ( سەلاحەددین ئەیوبی ) كە یەكێكە لە سەركردە هەرە بەناوبانگەكانی جیهانی كۆنی ئیسلامی، بوونی سەلاحەددین كە زانیان كوردە، وە بەدیاركەوتنی میللەتی كورد لەولاوە، ئەمە وایكرد كورد بناسرێت، كە میللەتێكە زیرەك و ئازاو لێهاتووە، دەتوانن شتی گەورە بكەن، بەڵام كاتێك ڕێگریت لێ بكەن، دەسكەوتەكانیش گەورە نابن.
سەبارەت بە ڕۆڵی مێژوونووسان و ئەكادیمستەكان، بۆ نووسینەوەی مێژووی كورد، ئارارات وەك شارەزا و پسپۆرێكی مێژوو دەڵێت: “بە بۆچوونی خۆم تا ڕادەیەكی باش سەركەوتوو بوونە لە نووسینەوەی مێژووی كورد، چونكە لە پاش ڕاپەڕینەوە دەسەڵاتی كوردی بۆچوونی وابووە، كە مێژووی كورد بنوسرێتەوە، تا ئێستەیش لە بەشی مێژووی هەموو زانكۆ و كۆلیژەكانی كوردستان، بە سەدان ماستەرنامەو تێزی دكتۆرا لەسەر هەموو لایەنەكانی كورد نوسراوەتەوە، تا ڕادەیەك ئێستا هەستدەكرێت هەموو لایەنەكان پڕكراوەتەوە لەسەر مێژووی كورد، هیچ كەلێنێك بەجێ نەماوەو كارێكی زۆرباش كراوە.
“ئیشی مێژوو ئەوەیە لە ڕووداوەكان بكۆڵێتەوەو لەسەر ڕاستییەكان بوەستی”
هەروەها لەبارەی گرینگی خوێندنی مێژووی كورد لە ناوەندەكانی خوێندن و ئەركی وەزارەتی پەروەردەو خوێندنی باڵا باسی لەوەكرد، خۆی مێژوو گرینگە بخوێندرێت، دەبێ بزانرێت كە تۆ كێی؟ پێویستە مێژووی گەلانی دیكەش بخوێندرێت، بە تایبەت ئەو میللەتانەی لەگەڵیان دەژیت و دراوسێتن، وە ئەو میللەتانەی باڵادەستن لە جیهان، بۆ ئەوەی بزانیت بەخۆت كێی و ئەوان كێن؟ پاش فێربوونی زمانی خۆت و زمانی ئەو میللەتانی لەگەڵیان دەژیت و ئەوانەی دراوسێن، دواتر زمانە جیهانییە گرینگەكان، پاش بابەتی بیركاری كە زۆر گرینگە لەڕووی زانستییەوە، خوێندنی مێژوو هیچی كەمتر نییە لەوانەو دەبێت لە ریزی پێشەوە دابنرێت”. ئەوەشی گووت: “كێشەی پەروەردەو خوێندنی باڵا لە یەك شتە، كە زیاتر گرینگی دەدات بە مێژووی سیاسی و شەڕەكان، ئەوەش گرینگە، بەڵام لە هەمووی گرینگتر مێژووی شارستانیەتیی و بیناسازییە، مێژووی كۆمەڵایەتییە، بۆ فێربوونی دابونەریت و كولتووری میللەتان، مێژووی ئابووری، مێژووی ئایینی و ئەدەبییە، كە گرینگی بەو لایەنە مێژووییانە نەدراوە، بەڵكو سنووردار كراوە، لە مێژووی سیاسی و سەربازی، ئەو دوو لایەنەش هەر كوشتن و بڕین و داگیركردن و ڕاگواستن و تێكدان و وێرانكردنە، خەڵكانێك هەیە هەست ناسكن بەو جۆرە مێژووە بریندار دەبن، ، بۆیە نابێت مێژوو بە نەقوستانی بخوێندرێت، دەبێت مێژوو بە هەموو لایەنەكانەوە بخوێندرێت، بۆ ئەوەی لە بابەتێكی وشك، بكرێتە بابەتێكی تەڕو خۆش تا لێی ڕانەكەین، چونكە هەموو كەس حەزی لە باسكردنی شەڕ نییە”.
هەروەها لەبارەی ئەو پرسیارەی كە نەوەكانی ئێستا، زۆر بە كەمی مێژوو دەخوێننەوەو گرینگی پێ نادەن، ئایا ئەمە بۆ داهاتوو كاریگەری نابێت لەسەر تاكی كوردو لاوازی یەكگرتووی ریزەكانی نەتەوە؟ بۆچوونی ئارارات وایە، نەوەی ئێستا زۆر هەست ناسكن، شەڕو ئاژاوەو برسیەتیان نەدیوە، ئەگەر سەیری ئەو كەسانە بكەین، ساڵەكانی حەفتا تا نەوەدەكان ژیاون، لەبەر ئەوەی لە ژیانێكی زۆر ناخۆش ڕاهاتوون، ژیانی شەڕو ئازارو ئەشكەنجەو نەبوونی ئازادی ڕادەربڕین و برسیەتی، وای لە خەڵكی ئەو سەردەمە كردبوو، كە بەرگەی هەموو شتێك بگرن، بەڵام نەوەی ئێستا لە خۆشگوزەرانی دەژین، لەوانەیە هەندێ كەس بپرسێت كوا ئێمە لە خۆشگوزەرانی دەژین؟. بەڵام دەبێت تەماشای ئەو شتانە بكەین كە لەدەستی هەیە، لەوانە قوتابخانەی تایبەتی، ئۆتۆمبێڵ و ژووری تایبەت، مۆبایلی تایبەت، ئەوانە هەمووی فێری ژیانی خۆشی كردیە، هەروەها بوونی ئەو ئاشتی و ئارامییەی كە ئێستا هەیە، وایكردووە كە نەوەی ئێستا هەست ناسك دەربچن، بۆیە ئەگەر باسی مێژووی شەڕانگێزی بۆ بكەی، هەڵبەتە مێژووی خۆش ناوێت، دەبێت باسی هەموو لایەنەكانی مێژووی بۆ بكەی، كۆمەڵایەتی، ئابووری، جوگرافیا، كولتوور و ئایینی، ئەوانە سەرنجی ڕایدەكێشن.
جەختیشی لەوەكردەوە، بەڵێ نەخوێندنەوەی مێژوو كاریگەری دەبێت لەسەر هەستی نەتەوایەتی، یەكێك لەو میللەتانی هەستی نەتەوایەتییان زۆر لا بەرزو تۆخە، میللەتی توركە، چونكە زۆر گرینگی بە مێژوو دەدەن، كاتێك دەچییە توركیا هەست بەوە دەكەیت هەستی نەتەوایەتی زۆر لایان توندە، ئەوەش بە هۆكاری زانینی مێژووی خۆیانە، ئەگەر مێژوو گرینگی پێ نەدرێت، بەڵێ هەستی نەتەوایەتی كەمدەبێتەوە، هەروەها كاریگەری دەبێت لەسەر یەكگرتووی نێوان ریزەكانیش، واتە گرینگی مێژوو لەوەیە كە هەستی نەتەوایەتی بەهێز دەكات و یەكگرتوویش لەبۆ ریزەكان دابین بكات.
“پێویستە شوێنەوارەكانی ئیدارەی سۆران بكرێنە شوێنی گەشتیاریی و بە خەڵكی بناسێنرێن”
ئیدارەی سۆران بەو پێیەی ناوچەیەكی مێژووییە، پاشماوەو شوێنەواری مێژوویی زۆری لێیە، ڕووداوی مێژوویی زۆر لەو ناوچەیە هەبووە، بەڵام خەریكە بەشێكی مێژووی ئەو ناوچەیە لەناودەچێت و زۆر بە كەمی لێكۆڵینەوەی زانستی و بەدواداچوونی لەبارەوە كراوە، ئەو مامۆستایەی زانكۆی سۆران سەبارەت بەمە گووتی: “خەڵكانێك هەیە هێشتا بەڵگەن لەسەر ئەو ڕووداوانە، زۆر گرینگە هەڵمەتێك بكرێـت لەلایەن ئیدارەی سۆرانەوە، بەشێكی زۆر گرینگ هەیە لە كۆلیژی ئادابی زانكۆی سۆران، كە بەشی مێژووە، داوا بكرێت لە چەند مامۆستایەكی پسپۆر لە مێژووی نوێی هاوچەرخ، كە بەو كارە هەڵبستن و دەستبكەن بە تۆماركردنی ئەو مێژووە گرینگە، وەكو پڕۆژەیەكی نیشتمانی، ئەگەر هەستكرا مامۆستایانی تایبەت بە مێژووی نوێی هاوچەرخ، ژمارەیان كەمەو ناتوانن بە تەنیا ئەو كارە بكەن، با مامۆستایان و پسپۆرانی مێژوویی ناوەڕاست و كۆنیش یارمەتییان بدەن و دەستبكرێت بە تۆماركردنی ئەو ڕووداوانە، لەسەر زاری ئەو كەسانەی كە بوونەتە بەڵگە لەسەر ڕووداوەكان، ئەوە پڕۆژەیەكی گرینگی نیشتمانییە، پێویستە ئیدارەی سۆران بەو كارە هەڵبستێت”.
زیاتر روونیكردەوە، پێویستە ئەو شوێنەوارانەی لە ناوچەكە هەن، ئیدارەی سۆران بیانكاتە شوێنی گەشتیاریی و بە خەڵكی بناسێنیت، لە سەرەتادا بە گەشتیارانی هەرێم، پاشان بە گەشتیارانی عێراق و ئینجا هەوڵبدرێت بكرێتە ناوچەیەكی گەشتیاریی جیهانی، چونكە بە نەمانی ئەو كەسانەی لەناو ڕووداوە مێژووییەكان بوونە، تا ڕادەیەكی زۆر ئەو مێژووە دەفەوتێت، بە بۆچوونی من دەبێت ئیدارەی سۆران داوا بكات لە بەشی مێژووی كۆلیژی ئاداب، بەو پڕۆژە نیشتمانییە هەڵبستێت و ڕووداوەكان تۆمار بكات، پێویستە ئەو زانیارییانە كۆبكرێنەوە، چونكە ئەوە گەنجینەیەكی بە نرخە و كۆنەكردنەوەی زیانێكی زۆر لە مێژووی كورد دەدرێت، بە تایبەتی مێژووی ناوچەكە.“نابێت مێژوو بە نەقوستانی بخوێندرێت، دەبێت لە بابەتێكی وشك بكرێتە بابەتێكی تەڕ، بۆ ئەوەی لێی ڕانەكەین”
هەر سەبارەت بە تۆمارنەكردنی ڕووداوە مێژووییەكانی ناوچەی سۆران و ساغ نەبوونەوەی هەندێ لایەنی مێژوویی لە ناوچەكە گووتی: ” لێكۆڵینەوەو بەدواداچوون بۆ ئەو ڕووداوانە، كاری بەشی مێژووە لە زانكۆی سۆران، بەڵام دەبێت پاڵپشتی ئیدارەی هەبێت، دەبێت هەردوولا یارمەتی یەكتری بدەن و دەستبەكەن بەو پڕۆژە نیشتمانییە، بەناوی (كۆكردنەوەی زانیاری مێژووی ناوچەكە) یان تۆماركردنی مێژووی ئیدارەی سۆران”.
ئارارات ئەحمەد، پسپۆری مێژوو لە زانكۆی سۆران، بۆ وەڵامی ئەو پرسیارەی هەوڵی مێژوونووسان و مامۆستایانی زانكۆ و توێژنەوەی قوتابییان بۆ نووسینەوەو تۆماركردنی تەواوی لایەنەكانی مێژووی ناوچەی سۆران دەڵێت: “لەلایەن مێژوونووسان و مامۆستایانی زانكۆ، هەوڵێك هەبوو لە ڕێگەی مێژووی زارەكییەوە، مێژووی ناوچەكە تۆمار بكرێت و كارێكی زۆر گرینگ و چەندین توێژینەوەی لەسەر كران، هەندێكیان زۆر باش بوون و زانیاریی باشیان تۆماركردبوون، بەڵام ئەو توێژینەوانە ئەگەر چاپ نەكرێن و لە چوارچێوەی پەرتووكێك كۆنەكرێتەوە، ئەو مێژووە بە تێپەڕبوونی كات گرینگی نامێنێـت و دەفەوتێت، لەلایەن مامۆستایانی زانكۆ دەستپێكراوەو هەوڵدەدرێت لەولاو لەولا مێژووی ناوچەكە تۆمار بكەن، هەروەها قوتابییان لە رێگەی توێژینەوەكانیان و مامۆستایانی سەرپەرشتیاری مێژوو، كارێكی باشیان كردبوو، بەڵام ئەو كارە ئەگەر بەو شێوەیە بێت، لەوانەیە كۆتایی پێ بێت”.
