” تووندوتیژی هۆكاری نەخۆشییە دەروونییەكان و لاوازی كەسایەتییە”
دەروون باشی ئافرەتان لە كوردستان لە چ ئاستێكدایە و تووندوتیژی، داب و نەریت، كولتوور و پەروەردەی خێزانی و كۆمەڵگە چەند كاریگەرییان لەسەر دەروونی ئافرەتی كورد دەبێت و دەرهاوێشتەكانی دروون نەخۆشی بۆ ئافرەت وەك تاك و خێزان و كۆمەڵگە چی دەبن. ئەم پرسیارانە لەلایەن مامۆستای زانكۆ غەریبە عەبدوڵڵا پسپۆری دەروونناسی وەڵام دراونەتەوە..
ئا/ زاری كرمانجی:
پ/ ئێستا ژینگەی كوردستان لە چ ئاستێكدایە، تاچەند گونجاوە بۆ دەروونباشی و ئارامی ئافرەتان؟
وەڵام: خۆشبەختانە لە كوردستان بە شێوەیەكی گشتی لەسەر ئاستی باڵادا هەوڵدراوە دەرفەت و زەمینە بێتە ئاراوە، بۆ ئەوەی كار لەسەر ئاستی خۆشگوزەرانی و ئاسایشی ئافرەتان بكرێت، بەڵام ئەوەی كێشەیە ئەم دەرفەتانە روو نەچوونەتە ناو یەكەكان و بۆ ئاستی بچووك دانەبەزیووە، بە شێوەیەكی گشتی زۆر بە هێواشی كار لەسەر گۆڕانی عەقڵییەتی گشتی دەكرێت. چونكە ئافرەت تا ئەو كاتە گونجانێكی دروست لە نێوان خواست و پێویستییەكانی خۆی ، حەز و ئارەزووەكان، داواكارییەكانی كۆمەڵگە، داب و نەریت و كولتوری خۆیدا دروست نەكات لە رووی دەروونییەوە گونجانی دەروونی و هەستكردن بە ئارامییی لا دروست نابێت.
” بە هیج شێوەیەك ئافرەتان لە پیاوان بێ عەقڵتر نین”
پ/ ئەو لایەنە جیاوازانە چین كە دەروونی ئافرەت بە تەندروست و هاوسەنگ دەهێڵێتەوە؟
وەڵام: لە رووی زانستییەوە هەركات كەسێك توانی بەرگەی فشارەكانی ژیان بگرێ، كەسێك بێت توانای گونجانی هەبێت، توانای ڕووبەڕووبوونەوەی گۆڕانكارییەكانی ژیان واتا سەركەوتن و فەشەلی هەبێت، هەڵچوونەكانی كۆنتڕۆڵ بكات، ئەو كات دەتوانین بڵێن ئەم كەسە هاوسەنگی دەروونی هەیە. لایەنەكانی پاراستنی دەروون دروستی ئافرەتان زۆرن، بەڵام خێزان بنچە و بناغەی هەموو شتێكە، لە خێزانەوە دەتوانین كەسێك دروست بكەین كە سەلامەت بێت، سوودی بۆ خۆی و دەووڕووبەر و كۆمەڵگەكەی هەبێت، یا كەسێك دروست بكەین چەندین گرفتی دەروونی هەبێت و بەردەوام دژ بەخۆی و تەواوی مرۆڤەكان و كۆمەڵگەش بێت، واتە خێزان و پاڵپشتی خێزانی ڕۆڵی یەكەم دەبێنێت لە پاراستنی هاوسەنگی دەروونی، ڕێزگرتن، پێدانی مافەكانی، هەبوونی پیشە یا پاڵپشتییەكی دارایی، هەوڵدان بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی زانیاری و لایەنی ڕۆشنبیری، شارەزابوون و ناسینی جەستەی خۆی، چونكە زۆرێك لە ئافرەتەكانمان بە هۆی هەندێك بابەتی وەك شەرمە و عەیبە لەوانەیە كێشە جەستەیەكانی خۆیان نەتوانن باس بكەن، دواجار فشاری دەروونییان لا دروست بكات، هەروەها ڕۆتینی ڕۆژانە دەتوانێت بەشی خۆی گرنگی هەبێت جا لە خۆراكی تەندروستەوە بگرە تا خەوتن و پیاسەكردن و حەمام كردن و…هتد.
پ/ لە كۆمەڵگەی كوردەواریدا تا چەند بایەخ بە هاوسەنگی پشتگیری سۆز و دەروونی و ئازادی ئافرەتان دراوە؟ ئەگەر درواوە تا چ ئاستێكە ئەگەر نەدراوە هۆكارەكەی چیە؟
وەڵام: ئەگەر تاكێك لە ڕووی سۆزدارییەوە پشتگیری لێ بكرێت زۆر بە ئاسانی دەتوانێت هەڵچوونەكانی خۆی كۆنتڕۆڵ بكات و بەڕێوەیان ببات و ببێتە هۆی كەم بوونەوەی ئاستی فشاری دەروونی ئەگەر تاكێك پشتگری سۆزداری هەبێت ئاستی هەستكردن بە كەمی لە لا نامێنێت و هەست بە بایەخ و متمانە بەخۆبوونی بەرز دەبێتەوە. بە هەمان شێوە ئازادیش بە واتای ئەوە دێت، كەسەكە پەیوەست نەبێت بە هیچ كەسێك، لە بڕیاردانەكانی خۆیدا سەربەخۆ بێت و توانای هەبێت و پشت بە خۆی ببەستێت و متمانەی بە خۆی هەبێت و لە رووی داراییشەوە سەربەخۆبێت و پیشەیەكی هەبێت. بەگشتی ناتوانم بە شێوەیەكی سەداسەد بڕیار لەسەر ئەم بابەتە بدەم، بەڵام پێموایە بایەخدانی سۆزداری و دەروونی و پێدانی ئازادی بە ئافرەتان بە پێی پێویست نییە، پێدانی ئازادی و پشتگیری سۆزداری لە كردەوەكاندا زۆر جوان خۆی دەردەخات. بۆ نموونە ئێمە بە هەر دوو منداڵی كچ و كوڕمان دەخوێنین ئەمە پێدانی مافە و كێشە نییە، بەڵام ئەگەر بێت و كچەكەمان لە ڕێگەی قوتابخانەدا لەگەڵ هاوڕێكەی بچێتە بازاڕ یا بچێت چایەك بخواتەوە تاچەند خێزانەكەی قبوڵی دەكەن و ڕێز لە بڕیارەكەی دەگرن؟، ئایا هەمان پەرچەكردار بۆ منداڵی كوڕیش دەبێت؟، بە دڵنیاییەوە لە زۆربەی خێزانەكان سەرزنشتی كچەكە دەكرێت، بەڵام هیچ بە كوڕەكە ناگوترێت جا هەر لەم نموونە بچوكەدا دەتوانین بڵێن لەوانە ئافرەتەكانمان بە پێی پێویست ئازادی و پشتگیری سۆزداریان نییە. چونكە لە ڕووی دەروونییەوە باوەڕێكی لا دروست نەبووە كە بتوانێت بە تەنیا گەشتێك، سەفەرێك یا كارێكی خۆی بكات.
هەندێكجار تەنیاییش جۆرێكە لە ئازادی، بەڵام بەداخەوە لە زۆربەی خێزانی كوردەواریدا ڕێگە بەم تەنیاییە نادرێت و ئافرەت ناچارە لەگەڵ خێزانیدا بمێنێتەوە و ئەم ئاستە متمانە بەخۆبوونە بۆ ئافرەت دروست نەكراوە كە بتوانێت بە تەنیا بژێت واتە خۆی لە خۆیدا ئەمەش هەر كێشەیە.
پ/ ئێستا ڕەگەزپەرستی و بۆچوونە كۆنەكان لەبارەی ئافرەتانەوە لە چ ئاستێكدایە؟ ئایا تا ئێستاش پیاوانێك هەن كە پێییان وابێت ئافەرت كەم عەقڵە؟ یان تەنیا بۆ كاروباری ماڵەوە گونجاوە؟ ئەگەر هەیە هۆكارەكەی بۆچی دەگەڕیتەوە؟ ئەگەر نییە چی وایكردوە ئەم عەقڵییەتە كۆنە كاڵ ببێتەوە؟
وەڵام: لە روانگەی زانستییەوە ئێمە شتێكمان هەیە بە ناوی جیاوازی تاكایەتی و دەزانین كە هیچ دوو كەسێك لەم جیهانەدا بەتەواوی وەك یەك نین، هەر وەك ژنان و پیاوانیش چەندین جیاوازیان هەیە و ناتوانن وەك یەك بن، بەڵام ئەمە بە واتای ئەوەی نییە كە ئافرەت كەم عەقڵتر بێت لە پیاو، بەڵكو تەنیا شێوازی كاركردنیان جیاوازە، بۆ نموونە ئێمە دەزانین شێوازی كاركردنی مێشكی ئافرەتان و پیاوان لێك جیاوازە و پیاوان كاتێك كارێك ئەنجام دەدەن تەنها تەركیزیان لەسەر یەك كارە، دوای ئەوەی كە تەواو بوو دەست بۆ كارێكی تر دەبەن، بەڵام ژنان بە پێچەوانە لە یەك كاتدا تەركیزیان چڕ دەكەنەوە بۆ سەر چەند كارێك و هەموو كارەكان بە یەكەوە ئەنجام دەدەن و دەبینین هەر یەكییان بە شێوازی خۆی كار دەكات. هەروەها لە ڕووی گۆڕانكاری جەستەیی و هۆرمۆناتەوە ئافرەتان مانگانە یا لە كاتی دووگیانیدا ڕووبەڕووی چەندین گۆڕانكاری و ناهاوسەنگی لە هۆرمۆناتیان دەبنەوە و ئەم گۆڕانكاریانە كاریگەری دەخاتە سەر لایەنی جەستەیی و دەروونی و سۆزی كەسەكە. لە رووی زانستییەوە عەقڵ و سۆز دوو بابەتی زۆر لێك جیاوازن و ناكرێت تێكەڵ بكرێن. بەگشتی لە هەر دوو جۆردا كارەكان بە تەواوی ئەنجام دەدرێن و بە هیج شێوەیەك بە واتای ئەوە نییە كە ئافرەتان بێ عەقڵتر بن.
بەداخەوە داب و نەریت، ئایین، كولتور و پەروەردە لە كۆمەڵگەی ئێمە بابەتێكی لە لاشعوری ئافرەتی كورددا دروست كردووە و دەتوانم بڵێم بە بێ گوێدانە پلە و پایە و ئاستی ئاكادێمی باوەڕێكی هەڵە لەلاشعوری ئافرەت دروست بووە و خۆشی پێی وایە ئەو بۆ ئەم كارە خوڵقاوە و ئەمە ئەركە لەسەری كە ئەنجامی بدات. ئەمە بابەتێكە پێویستی بە كار كردنی زۆر هەیە، بۆ ئەوەی ئافرەتی كورد ئەم هەستكردنی بە كەمییەی باوەڕ بوونی بە ڕەگەزی دووەم لە لا نەمێنێت، بە دڵنیاییەوە هەندێك كاری لەسەر كراوە و لەداهاتووشدا دەكرێت، بەڵام پێویستی بە كاركردنی زیاتر و چڕتر هەیە.
پ/ دەرفەتی گەشەكردنی پیشەیی و تواناكان تا چەند خزمەت بە دەروونی ئافرەت دەكات؟
وەڵام: لە ڕوانگەی دەروونزانیدا كار بە هەر جۆرە چاڵاكییەك دەگوترێت كە تاك ئەنجامیدەدات، بۆ لادان و تێركردنی پێویستییەكی بایۆلۆژی، دەروونی و كۆمەڵایەتییەكانی و كار دەبێتە بەشێك لە ناسنامەی تاك. گەشەدان بە كار و پیشە و ناسینی تواناكان دەبێتە هۆ ئەوەی ئافرەتان ئاستی هەستكردن بە ئازادی و متمانە بەخۆبوون و هەستكردن بە ئاسایش، بە بەها بوون و هەستی سەركەوتنیان تێدا گەشە بكات و ئاستی پاڵپشتی و پەیوەندی كۆمەڵایەتی ئافرەت بەهێزتر دەبیت و بە گشتی لە ژیانیدا كەسێكی ئامانجدار دەبێت و دەزانێت بۆ چ شتێك هەوڵ دەدات سەرەڕای ئەوەی بەرز بوونی ئاستی ئافرەتان لە پیشەكانیاندا وا دەكات هەست بە جۆرێك بە نموونەیی بوون و كاریگەر بوونی بكات لەسەر كۆمەڵگە.
پ/ تووندوتیژی ماڵ، كار، كۆمەڵگە ئافرەت بەرەو چ ئاقارێك دەبات؟
وەڵام: ئیمە دەزانین مرۆڤ چەندان پێویستی هەیە (ماسلۆ) زانای بەناوبانگی دەروونزانی بۆمان باس لە چەند پێوستییەك دەكات و دەڵێت ” مرۆڤ بۆ ئەوەی بتوانێ خودی خۆی بەدی بهێنێت دەبێت ئەم پێویستیانەی بۆ پڕ بكرێتەوە” هەروەها پڕكردنەوە پێویستییەكان پلە بە پلەیە واتا تا پێویستییەك پڕ نەكرێتەوە ناتوانین بچینە پلەی داهاتووی. ئەو دەڵێت ” مرۆڤ دوای ئەوەی پێویستییە سەرەكییەكانی دابینكرا، دەگات بە پلەی دووەم كە پێویستی بە ئاسایشە. واتە ئەگەر ئاسایشی مرۆڤ دابین نەكراو بێت ناتوانێت هەنگاو بنێت بەرەوە ئاستە باڵاكاندا، وەك پێویستی خۆشەویستی و جوانی، پێویستی بە ڕێزلێنان و لە كۆتاییدا دەگات بە بەدیهێنانی خود. سەرەڕای ئەمە لەبواری نەخۆشییە دەروونییەكاندا بۆ زۆربەی نەخۆشییە دەروونییەكان تووندوتیژی یەكێكە لە هۆكارە بەهێزەكان بۆ تووشبوون بە چەندین نەخۆشی دەروونی و كەسایەتی، چونكە كاریگەری دەبێت لەسەر گەشەی هزری، كۆمەڵایەتی و هەڵچوونی و تاك هەست بە بێ دەستەڵاتی، بێ هیوابوون بكات. تووندوتیژی دەكرێت هۆكارێك بێت بۆ ئەوەی تاك تووشی نەخۆشی فشار، هیدمەوی دەروونی(PTSD), دڵەڕاوكێ، خەمۆكی، وەسواسی یا گرفتەكانی جەستەگیر و كاریگەری لەسەر جەستەی ئافرەتان دروست بكات و كەسەكە هەست بە ئازاری جەستەیی، بورانەوە….هتد بكات. ئەگەری هەیە لە داهاتوودا تاك تووشی چەندین گرفتی كەسایەتی بكات و تاك هەست بەكەمی و متمانە بە خۆنەبوونی لا دروست ببێت و كەسێكی توڕە، شەڕانی و بەردەوام هەڵچوو بێت. سەرەڕای هەڵاتن لە ماڵەوە، جێ هێشتنی كار، كارەساتی دڵتەزێنی وەك كوشتن، تووشبوون بە مادە هۆشبەرەكان و … هتدی لێبكەوێتەوە. بەهەمان شێوە هەبوونی تووندو تیژی لە شوێنی كاردا سەرەڕای ئەو كۆمەڵە شتەی باسمان لێی كرد، دەكرێت كەسەكە نەچێتە سەر كاری خۆی یا ئەگەر ئامادەش بێت بە هۆی دڵەڕاوكێ و گرفتە دەروونییەكانی تر تەركیزی پێویستی نەبێت بۆ ئەنجامدانی كارەكەی و ئاستی بەرهەم هێنانی كەم ببێتەوە، هەروەها تووندوتیژی دەكرێت كاریگەری هەبێت لەسەر دروست نەكردنی پەیوەندی لە نێوان كاركەران لە شوێنی كاردا، لەبەر ئەوەی لە ڕوانگەی دەرونزانیدا ئەمجۆرە پەیوەندییە پایەیەكی بەهێزە بۆ بەرەو پێشبردنی شوێنی كار یا دەكرێت ئەو تاكە بە تەواوی پاشەكشێ بكات و واز لە كارەكەی بێنێت.
