ئیسماعیل بەگی ڕواندزی 100 ساڵ پێش ئێستا بووە ئەندامی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق
ڕاپۆرت: بەختیار سەباح
لە سەرەتاكانی سەدەی رابردوو، گەنجێك لە رواندز هەڵدەكەوێت و وەك كەسێكی لێهاتوو زیرەك دەردەكەوێت، هەرزوو چاوی ئینگلیزەكانی دەچێتە سەر و لەو سەردەمەدا لە تەمەنی 19 ساڵییەوە دەبێتە حاكمی ڕواندزو دواتریش وەك نوێنەری هەولێر بە ئەندامی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق هەڵدەبژێردرێت.
ئیسماعیل بەگی ڕواندزی، كەسایەتیێكی لێهاتوو زیرەك و بژاردەی ناوچەكەی بوو، ڕۆڵێكی گەورەی لە بزاڤی ڕۆشنبیری و سیاسیی كوردستان و عێراقدا هەبووە، هەڵوێستە بوێر و كوردایەتییەكەی وا دەكات، دوژمنان و ناحەزانی لێی بترسێن.
ئیسماعیل بەگ كوڕی سەعید بەگ كوڕی عەوڵا پاشایە، بە ڕەچەلەك دەچنەوە سەر میرانی سۆران، لە ساڵی 1897 لە ڕواندز لە دایكبووە، هێشتا تەمەنی بچووك بووە، باوكی دەكوژرێت و لەلایەن لەعلی خانی دایكی پەروەردە دەكرێت، لە 15ی كانوونی یەكەمی 1919، لەلایەن ئینگلیزەكان دەكرێتە حاكمی ڕواندزو دواتریش لە 16ی تەمموزی 1925 وەك نوێنەری هەولێر بە ئەندامی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق هەڵبژێردراوە، لە ساڵی 1933، لە تەمەنی 36 ساڵی لە كێشەیەكی كۆمەڵایەتی نێوان دوو بنەماڵە، لە دۆڵی نیشاوێی نزیك خەلیفان دەكوژرێت. مەزاری سمایل بەگ لەسەر لێواری خەرەندی ڕواندز لە شوێنێكی لاپەڕگەیە، كەم كەس پێی دەزانێت، بەڵام خەریكە ئەو شوێنە مێژووییە و گڵكۆی ئەو كەسایەتییە مەزنە لەناودەچێت و بە تەواوی دەڕووخێت.
“هەڵوێستەكانی ئیسماعیل بەگ وای لە مەلیك فەیسەل كرد، ڕێگە نەدات جارێكی دیكە ببێتەوە بە ئەندامی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق”
رێباز مستەفا، نووسەرو وەرگێڕ لەبارەی كەسایەتیی و شوێنەوارە مێژووییەكانەوە گووتی: “گەلانی زیندووی جیهان لەڕێی هێشتنەوەو گرنگیدان و بەرزڕاگرتنی شوێنەوارو كەسایەتییە مێژووییەكانی خۆیان، هەمیشە هەوڵیان داوە پایەدار بمێننەوەو لە كاروانی پێشكەوتن و شكۆمەندیدا بەجێ نەمێنن. ئەوانەی سەردانی وڵاتانیان كردووە یان مێژووی گەلانی دیكەیان خوێندووەتەوە، زۆر بە باشی و بە چاوی خۆیان بینیویانە و ئاگادارن، كە ئەو وڵاتانە چۆن شوێنەوار و كەسایەتییە گرنگەكانی خۆیان بە باشترین شێوە پاراستووە”. هەروەها زیاتر گووتی:”ئەوەش هەم وەك ڕێزگرتن لە مێژووی خۆیان و هەم هێشتنەوەی ئەو كەسایەتییانەو گواستنەوەیان لە نەوەیەك بۆ نەوەیەكی دیكەو لە هەمانكاتدا لە بواری گەشتیاریی و ڕاكێشانی گەشتیاران بۆ وڵاتەكانیان سوودیان لێ وەرگرتوون، من ناتوانم بڵێم كە ئێمەش ئەوەمان نەكردووە، بەڵام زۆر جار هەست بە كێماسی و كەمتەرخەمیێك، یان لەبیركردنێك دەكەین”.
لای خۆیەوە ئاكۆ ئاكۆیی، نووسەرو شاعیر، لەمبارەیەوە دەڵێت: “ئەو (گەل)ە زیندووە كە لەناو مێژووی خۆیدا هەمیشە ڕێز لە ناودارانی دەگرێت، مێژووی گەلی كوردیش وەكو گەلێكی زیندووی سەر ئەم زەمینە پڕیەتی لە تۆماری كەسانێك، كە ڕۆڵی بەرچاو و كاریگەریان هەبووە لە خزمەتكردن بە گەل و نیشتمان، لە قۆناغ و سەردەمی خۆیاندا، ڕێزگرتن لەو كەسانەو زیندووكردنەوەی یادو یادەوەرییەكانیان ئەركێكە‌و دەكەوێتە سەر شانی ڕۆڵەكانی قۆناغی دوای ئەوان و دامەزراوەو دامودەزگا پەیوەندیدارەكان، بەداخەوە هەستدەكرێت كە وەك پێویست بایەخ بەم بابەتە نادرێت”.
ئاكۆیی لەبارەی كەسایەتی ئیسماعیل بەگی رواندزی ئاماژەی بەوەكرد، مێژوو و ڕۆڵی ئەم كەسایەتیە بەرزە تا ئێستا وەك پێویست ئاوڕی لێنەدراوەتەوەو بایەخی پێنەدراوە، دەبوا زۆر لەمێژبا بایەخ بە گلكۆیەكەی دراباو نۆژەنكرابایەوەو بە شێوەیەك كە شایستەی پێگەی ئەو بێت، هەر كەسێكی بیانی یاخود دەرەوەی ڕواندز سەردانی گڵكۆی بكات، نیشانەی سەرسوڕمان و پرسیاری لا دروست دەبێت، كە بەم شێوەیە دەیبینێ چ كلاوەیەك و وێرانەیەكە، چۆن دەبێت شاری ڕواندز، شاری دێرین و پاشای گەورە، شاری ڕۆشنبیران و مۆسیقا و هونەر، شاری شۆڕشگێڕان و ڕاپەڕین، ئەوها ڕێز لە ناودارانی بگرێت و گڵكۆ و مەزاری تێكۆشەرانی ئەوها بێت”.
“گەلانی زیندووی جیهان لەڕێی هێشتنەوەو گرنگیدان بە شوێنەوارو كەسایەتییە مێژووییەكانی خۆیان، هەوڵیان داوە پایەدار بمێننەوە”
ڕێباز مستەفا، چەند نموونەیەكی لەسەر شوێنەوارو كەسایەتییەكانی ڕواندز باسكردو دەڵێت: “ڕواندز وەك پێتەختی میرنشینی سۆران و ناوەندێكی گرینگی شارستانی و ئاوەدانی بۆ ماوەیەكی زۆر زیاتر لە مێژووی میرنشینەكە، هیچ نەبا دەبوا شوێنەواری قەڵات و ماڵی پاشا هەم لە ڕواندز، كە ماڵی پاشای گەورەی لێ بووەو لە ناوەڕاستی لۆفەكانەو تا ئێستاش شوێنەوارەكەی هەر ماوە، هەم ماڵی مستەفا بەگی میری پێشووی سۆران و باوكی پاشای گەورە لە گوندی ئاكۆیان، كە ئەوێش شوێنەواری هەر ماوە، بە تایبەت جۆگەی پاشا كە لە سەرووچاوەی گەلی ئاكۆیانە بە مەودای دوو كیلۆمەتر بە شێوەیەكی ئەندازەیی زۆر سەرنجڕاكێش ڕاكێشراوەو تا ئێستاش شوێنەوارەكەی بەو شاخەوە هەر دیارەو ماوەتەوە، پێویست بوو نۆژەن بكرابانەوەو وەك شوێنەواری مێژوویی و تۆریستی بایەخی شایستەیان پێ بدرابووان” زیاتر باسی كردو گووتی: “ئەمە سەبارەت بە كەسایەتییەكانیش هەر ڕاستە، خۆشبەختانە لەم ساڵانەی دواییدا پەیكەرێك بۆ پاشای گەورەو یەكێك بۆ مێژوونووس و نووسەر و ڕۆشنبیریی گەورەمان حوسێن حوزنی و تێكۆشەر و زیندانیی سیاسی و كەسایەتیی ڕواندز وەهاب ئاغای جوندیان دروستكران، ئەمەش مایەی خۆشحاڵی و ستایشە”.
هەروەها مامۆستا ڕێبوار عەبدوڵڵا، سەبارەت بەمە دەڵێت: “شوێنەوارە مێژووییەكان لایەنێكی گرینگی گێڕانەوەو پێشاندانی مێژوو و ڕابردووی میللەتانن، بنەمایەكی مرۆیی گرینگیشن بۆ دروستبوونی گەشت و گوزرار، لەنێوانیشیاندا هەبوونی مەزاری ئاینی و گۆڕی پیاوچاكان و گڵكۆی كەسایەتییە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان، بایەخێكی گەورەیان هەیە” . ئەوەشی گووت: “لە مێژووی نوێی ڕواندزدا زۆرێك لەو كەسایەتییانەی ڕۆڵی گرینگیان لە مێژووی شارەكە و ناوچەكە بە گشتی بینیوە، شوێنی ناشتن و گۆڕیان نییە، یان گۆڕیان بە نادیاری ماوەتەوە لەوانە: میر محمد لەلایەن عوسمانییەكان شوێنبزركرا و گۆڕەكەشی بە نادیاری مایەوە، وەستا ڕەجەب تا ئێستا بە دڵنیایی شوێنی ناشتن و گلكۆكەی پێنازاندرێت، زۆری دیكەش كە لێرەدا كاتی ئەوە نییە باسی هەموویان بكەین “.
“گۆڕەكەی ئیسماعیل بەگ، بەرەو لەناوچوون و داڕمانی تەواو دەچێت، ئەمەش بۆ هەموو ڕواندزیێك مایەی داخە”
ئەو مامۆستایە باسی لەوەشكرد، تاكە شوێن و یادگاری كە دیارو بەرچاوبێت بۆ ڕواندز مابێتەوە، گڵكۆ و مەزاری ( ئیسماعیل بەگی ڕواندزی)یە، كە لەلای خەلكی ناوچەكە بە ( سمایل بەگی لەعلی خانێ ) ناسراوە، بە داخەوە گڵكۆی ئەو كەسایەتییەمان خەریكە لەناو دەچێت، بە بەرچاوی هەمووان هەر رۆژێ لایەكی دیواری دادەڕووخێت”.
ڕێباز مستەفا، لەسەر مێژوو و كەسایەتییەكانی ڕواندز زیاتر قسەی كردو گووتی: ” مێژووی سیاسی و ڕۆشنبیریی ڕواندز زۆر لەوە زیاترەو لەم شارەدا چەندین كەسایەتیی گەورەی دیكە هەن، كە دەبووا پەیكەریان بۆ دروستكرا بووایەو شەقام و مەیدان و شوێن و ناوەندی ڕۆشنبیریی و زانستییان بە ناوەوە كرابا، كەسانی وەك ئیسماعیل بەگ، ئەمین ڕواندزی، وەستا ڕەجەب و ژمارەیەك لەوانەش كە لە ڕێگای خەباتی كوردایەتی و جوولانەوەی ڕزگاریخوازی گەلەكەمان ڕۆڵیان هەبووەو گیانی خۆیان لەو ڕێگایەدا كردووەتە قوربانی، پێویستە زۆر بە شێوەیەكی شایستە ئاوڕیان لێ بدرێتەوە”.
ئەو نووسەرە چەند پێشنیارێكی لەسەر، كەسایەتی و گڵكۆی ئیسماعیل بەگ خستەڕوو دەڵێت: “یەكێك لەو كەسایەتییانەی كە مایەی شانازی ڕواندزو هەموو گەلی كوردستانە، ( ئیسماعیل بەگی رواندزی) یە، كە خۆیشی كەسێكە لە نەوەكانی میرانی سۆران، چ وەك نەتەوەپەروەر و ڕۆشنبیرێكی گەورە، چ وەك كەسایەتیێكی ڕەسەن و یادگارێكی میرانی سۆران ڕۆڵێكی گرینگی هەبووە لە بزاڤی رزگاریخوازی گەلی كورد، بەداخەوە ئێستا گۆڕەكەی ئیسماعیل بەگ كە لە گۆڕستانی خێزانییە لەسەر ڕۆخی خەرەندی ڕواندز، بەرەو لەناوچوون و داڕمانی تەواو دەچێت و ئەمەش بۆ هەموو ڕواندزیێك مایەی داخە، بۆیە لە ڕێگای ئەم نووسینەوە داوا دەكەم؛ یەكەم: گۆڕی ئەو ڕۆڵە تێكۆشەرو كەسایەتییە گەورەیەی گەلەكەمان بە باشی نۆژەن بكرێتەوە. دووەم: پەیكەرێكی شایستەی بۆ دروست بكرێت، لە شوێنی گۆڕەكەی یان شوێنێكی دیكەی بەرچاوی شاردا دابندرێت. سێیەم: ناوی شەقامێكی سەرەكی شار، یان ناوەندێكی ڕۆشنبیریی شارەكەی بەناوەوە بكرێت. چوارەم: ئەم داواو پێشنیازەم بۆ كەسیەتی و شوێنەوارەكانی دیكەی شارەكەمانە، كە ئاماژەمان پێدان”.
“”كەسایەتییەكانی ڕواندز كەمتر نین لەوانەی كە لە شوێنان پەیكەرو كۆتەڵەیان بۆ دروستكردوون”
ئاكۆ ئاكۆیی، باسی لە ڕۆڵ و پێگەی رواندز لە مێژوودا كردو گووتی: ” ڕواندز لە دێرزەمانەوە دەیان كەسایەتی و ناوداری وەهای لێهەڵكەوتووە، كە لە ڕۆژگار و سەردەمی خۆیدا پێگەو ڕۆڵی كاریگەریان لە بوارە جیا جیاكان هەبووەو خزمەتیان كردووە، ڕۆڵەی وەهای ئەم شارە هەبووە كە جێ پەنجەی لە بواری كۆمەڵایەتیی و سیاسیی و شۆڕشگێڕیی و ڕۆشنبیریی و هونەری هەبووە، مێژوویی ڕواندز و كوردستانیان لەم بوارانەدا گەشاوەو نەمر كردووە، كەمتر نین لەوانەی كە لە شوێنان پەیكەرو كۆتەڵەیان بۆ دروستكردوون، فیلم و بەڵگە فیلیمان لەسەر ژیان و كردەوەكانیان چێكردوون، شانامەو كتێبیان لەسەر نووسیون، شەقام و گەڕەك و هۆڵ و قوتابخانەیان بەناو كردوون”.
ئەو نووسەرو شاعیرە باسی لە ڕۆڵی ئیسماعیل بەگی ڕواندزی كردو گووتی: ” یەكێك لەو كەسایەتییانەی ڕواندز كە لەسەردمی خۆیدا لێهاتوو و بە توانا بووە و ڕۆڵی هەبووە لە بواری كۆمەڵایەتیی و سیاسیی و ڕۆشنبیریی، (ئیسماعیل بەگ) بووە، وێڕای ئەوەی لە خانەوادەیەكی خانەدان و دیار و ناسراوی ڕواندز بووە، بە چوار پشت دەبێتە ڕۆڵەی (ئۆغزبەگ)ی میری سۆران، باپیری دەبێتە بن ئامۆزای (پاشای گەورە)، خۆشی وەكو كەسایەتیێك دیدو بۆچوونی جیایی هەبووەو كە بۆتە هۆی ئەوەی پێگەیەكی دیاری هەبێت”. زیاتر لەمبارەیەوە قسەی كرد و دەڵێت: “ئیسماعیل بەگ، زمانەكانی توركی، فارسی، فەڕەنسی، ئینگلیزی و عەرەبی زانیووە، لە تەمەنی (19)ساڵیدا دەبێتە حاكمی سیاسی و كارگێڕی ڕواندز، كەسێكی ڕۆشنبیر و ڕۆشەنفكر و بەئاگا بووە، لە یەكەم خولی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق، هەڵبژێردراوە بۆ ئەندامیەتی پەرلەمان و لەم مینبەرەدا ڕۆڵی هەبووە بۆ داوا و داخوازییەكانی كورد، لە دانیشتنەكانی پەرلەمان هەمیشە پرسە سیاسیەكانی پەیوەند بە كوردی ورژاندووە، ڕۆڵی سەرەكی گێڕاوەو داوای دەوڵەتی كوردیی كردووە”.
ئەوەشی روونكردەوە، شێوازی بایەخدان و ڕێزگرتن لەو كەسایەتییانە زۆرە، وەك زیندووڕاگرتنی یاد و یادەوەرییەكانیان، پاراستنی شوێنەوار و پێگەی ژیانیان، موڵك و گڵكۆ و ئەو شتانەی لەپاشیان بەجێماون، لە هەندێ لە شارەكان مۆزەی تایبەت بە پاراستنی ئەو كەلوپەلانە هەن، كە ئەو كەس و ناودارانە بەكاریان هێناون و لە دوایی خۆیان جێیان هێشتوون، یاخود گڵكۆیەكانیان نوێكراونەتەوەو كردوویانەتە شوێنێكی سیمبولی و خەڵك سەردانیان دەكات، واتە بە جۆرێك ئەم كەسانە هەمیشە لەناو مێژوودا بە زیندوو دەهێڵنەوەو نەوە لەدوای نەوە پێی ئاشنا بن”.
مامۆستا رێبوار عەبدوڵڵا، زیاتر قسەی لەمبارەیەوە كردو گووتی: “ئیسماعیل بەگ، هەمیشە لە هەوڵی پێشخستنی ناوچەكەدا بووەو، داكۆكی كارێكی سەرسەختی مافە نەتەوەییەكانی كورد بووە، ئەو هەڵوێستەی شایەتی ئەوەی بۆ دەدات، كاتێك وەفدێكی حكوومەتی عێراق، كە پێكهاتبوون لە جەعفەر پاشا نوێنەری سەرۆك وەزیران و مێجەر یونغ نوێنەری كۆمسیاری بەریتانیا لە 9ی ئابی 1930 دەگەنە هەولێر لەگەڵ گەورە پیاوانی ناوچەكە كۆدەبنەوە بۆ ئەوەی گوێ لە داواكارییەكانیان بگرن، ئیسماعیل بەگ پێیان دەڵێت : “ئێمە چیدیكە بەو قسە پڕو پوچانە فریو ناخۆین. لەسەر قەراری عوسبەت ئومەم حەقی خۆمان ئەوێ و، ئەبێ بە فەوڕی لیوای دهۆكمان بۆ تەشكیل بكەن، ئیمتیازی سەربەخۆییمان بۆ دیار و جیابكەنەوە”. ئەمە لە كاتێك دابووە پێشتر ئیسماعیل بەگ داوای جیابوونەوەو دامەزراندنی لیوای دهۆكی كردبوو، كە هەموو هەرێمی كوردستان لەخۆبگرێت. ئەو هەڵوێستانەی ئیسماعیل بەگ وا لە مەلیك فەیسەل دەكات، بڕیاری ئەوە بدات نابێت جارێكی دیكە ئیسماعیل بەگ ببێتەوە بە ئەندامی ئەنجوومەنی نوێنەران .
لە كۆتاییدا ئەوەشی خستەڕوو، ئەركی یەكەی كارگێڕی رواندز و بەڕێوەبەرایەتی گەشت و گوزارە، كە هەنگاوی كرداری بنێن بۆ نۆژەنكردنەوەی مەزاری گڵكۆی ئیسماعیل بەگ، ئەگەر ئەوانیش نایكەن داواكارم سەرمایەدارو دەوڵەمەندەكانی ڕواندز ئەو كارە بكەن، چونكە ئەمە لەلایەك پاراستن و بەزیندوو هێشتنەوەی لایەنێكی گرینگی مێژووی ڕواندزێ و لەلایەكی دیكە سەرچاوەیەكی گرینگە بۆ گەشت وگوزار .
