نیار محی الدین حمدامین دكتۆرا لە پەیوەندیە نێودەوڵەتییەكان- زانكۆی سۆران
لەگەڵ زیادبوونی گرژییەكانی ئەمریكا و ئێران، ئەگەری هێرشی ڕاستەوخۆی ئەمەریكا بۆ سەر ئێران بۆتە بابەتێكی سەرەكیی دەزگا ڕاگەیاندنەكان و سۆشیال میدیا…هتد، كە جێگەی گومان و مشتومڕە. هەرچەندە ئەمریكا هێرشێكی ڕاستەوخۆی بۆ سەر ئێران نەكردووە، بەڵام چەندین چالاكیی سەربازی دژی ئامانجەكانی ئێران لە عێراق و یەمەن و سوریا و لبنان ئەنجام داوە، بەتایبەتی لەم ساڵانەی دواییدا. بۆ نموونە یەكێك لە گرنگترین ڕووداوەكان لە 3 ی كانوونی دووەمی 2020 ڕوویدا، كاتێك ئەمریكا هێرشێكی فڕۆكەی بێ فڕۆكەوانی لە نزیك فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتیی بەغدا ئەنجامدا و قاسم سولەیمانی، فەرماندەی هێزی قودسی ئێرانی كوشت. هەروەها زیادكردنی هێرشی ئەلیكترۆنی و توندكردنی سزای ئابووری بەتایبەتی دوای ئەوەی ئیدارەی ترەمپ سیاسەتی “ئەوپەڕی فشار”ی بۆ پەكخستنی ئابووریی ئێرانی ڕاگەیاند و لەگەڵ زیادبوونی شەڕی بەوەكالەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەت پشتگیریكردن و یارمەتیدانی ئیدارەی ترەمپ لە هێرشەكانی ئیسرائیل بۆ سەر حەماس و هێرشی ڕاستەوخۆی ئەمریكا بۆ سەر حووسییەكانی یەمەن. ئەمانە جگە لەوەی كە بوونەتە هۆی زیادبوونی گرژییەكان لە هەمان كاتیشدا ئاماژەیەكی ئاشكران بۆ ئەگەری هێرشی ڕاستەوخۆی ئەمەریكا بۆ سەر ئێران. بەڵام ئەوەی لێرەدا گرنگە گەڕانە لە دوای وەڵامی ئەو پرسیارانە: ئەمریكا كەی هێرشی ڕاستەوخۆ دەكاتە سەر ئێران؟ ئاستەنگەكانی بەردەم هێرشی ڕاستەوخۆی ئەمەریكا بۆ سەر ئێران چین؟
هێرشی ڕاستەوخۆی ئەمریكا بۆ سەر ئێران بەستراوەتەوە بە كۆمەڵێك فاكتەری ستراتیژی و سەربازی و سیاسی و ئابووری، كە مەترسی و تێچوونی گەورەی هەیە.
١. . مەترسیی سەربازی و ستراتیژی.
بەپێی ڕاپۆرتێكی پەیمانگای نێودەوڵەتی بۆ دراساتی ستراتیجی، ئێران خاوەن سوپایەكی پێشكەوتووە، مووشەكی بالستیكی هەیە، كە توانای مەودای ١٠٠٠ تاكو ٣٠٠٠كم ە، توانای بەرهەمهێنانی فڕۆكەی بێ فڕۆكەوانی هەیە كە لە توانایدایە ٢٠٠٠كم بڕوات، ئەم فرۆكەیە لەلایەن ڕووسیاوە لە ئۆكرانیا بەكارهاتووە، لەگەڵ بوونی تۆڕێكی بەهێزی ئیقلیمی لە میلیشیا هاوپەیمانەكانی، وەك حیزبوڵڵا و حووسیەكان. بۆیە هێرشی ڕاستەوخۆ بۆ سەر ئێران لەوانەیە شەڕێكی گەورەی ناوچەیی هەڵگیرسێنێت كە هاوپەیمانەكانی ئەمەریكا وەك ئیسرائیل و سعوودیە تێوەگلێن و هەروەها هەموو بنكە سەربازییەكان و هێزە دەریاییەكانی ئەمەریكا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بخەنە مەترسییەوە.
٢. نیگەرانیی ئابووری و وزە.
ئێران زیاتر لە هەموو وڵاتانی ناوچەكە توانای هەبووە گەرووی هورمز كۆنتڕۆڵ بكات، كە خاڵێكی گرنگە بۆ دابینكردنی نەوتی جیهان. بەپێی ڕاپۆرتی ئیدارەی زانیاری وزەی ئەمریكا (EIA): نزیكەی 20%ی نەوتی جیهانی پێدا تێدەپەڕێت كە بریتییە لە (21 ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێكدا). هەروەها نزیكەی 25%ی هەناردەی جیهانی LNG (بە شێوەیەكی سەرەكی لە قەتەرەوە) بەوێوە تێدەپەڕێت. ئەمەش ئامرازێكی جیۆپۆلەتیكیی بەهێزە بەدەست ئێرانەوە، بەتایبەتی كاتێك ڕووبەڕووی هێرشی سەربازی دەبێتەوە. كە دەرئەنجامەكەی قەیرانێكی ئابووریی جیهانی لێدەكەوێتەوە. ئەمەریكا و هاوپەیمانەكانی بەتایبەتی لە ئەوروپا و ئاسیا، پشت بە نرخی جێگیری وزە دەبەستن و هێرشی ڕاستەوخۆ بۆ سەر ئێران ئەمریكا دەخاتە بەردەم بەرپرسیارێتییەكی ئابووریی گەورە.
٣. ڕای گشتی و سیاسیی ئەمریكا.
یەكێكی تر لە ئاستەنگەكان نیگەرانیی ڕای گشتی و سیاسەتمەدارانی ئەمەریكایە لە جەنگێكی درێژخایەن لەگەڵ ئێران، هەروەك بەپێی راپۆرتێكی سەنتەری توێژینەوەی پیو لە ساڵی (2020) كە بۆیان دەركەوتووە كە زۆرینەی ئەمریكییەكان دژی شەڕن لەگەڵ ئێران بەتایبەتی دوای شەری عێراق و ئەفغانستان. چونكە پێیانوایە جەنگێكی ڕاستەوخۆ لەگەڵ ئێران پێویستیی بە پابەندبوونێك و تێچووی سەربازیی گەورە هەیە، زیاتر لە تێچووی جەنگی عێراق كە زیاتر لە دوو ترلیۆن دۆلار و جەنگی ئەفغانستان كە زیاتر لە ٢.٣ تریلیۆن دۆلار خەرج كراوە، سەڕەرای ژمارەی كوژراوانی كە زیاتر لە ٧ هەزار كوژراوی سەربازیی ئەمریكا و سەدان هەزار قوربانیی مەدەنی هەیە. بۆیە ئەندامانی هەردوو لایەنی كۆنگرێسی ئەمریكا بڕیارنامەی زلهێزەكانی جەنگیان لە ساڵی (٢٠٢٠) دەركرد بۆ سنوورداركردنی دەسەڵاتی سەرۆكایەتی بۆ دەستپێكردنی چالاكیی سەربازی دژی ئێران بەبێ ڕەزامەندیی كۆنگرێس.
٤. نەبوونی هاوپەیمانیەتێكی بەهێز.
ئیدارەی ترەمب هەوڵدەدات لە ڕێگای دروستكردنی فشاری نێودەوڵەتی هاوپەیمانیەتێكی بەهێز بۆ هێرشی ڕاستەوخۆ بۆ سەر ئێران دروست بكات بۆ ئەم مەبەستە كەمپەینی “زۆرترین فشار”ی ڕاگەیاند دوای كشانەوەی لە ڕێككەوتنی ئەتۆمی ئێران لە ساڵی ٢٠١٨، بە ئامانجی گۆشەگیركردنی ئێران لە ڕووی ئابووری و دیپلۆماسییەوە، فشارخستنە سەر هاوپەیمانان بۆ دووبارە سەپاندنی سزاكان و بەكارهێنانی هێڵی ئابووری بۆ ناچاركردنی پابەندبوون یان لاوازكردنی پێگەی ستراتیژیی ئێران. بەڵام نەیتوانیووە هاوپەیمانیەتێكی بەهێز دروست بكات، چونكە ڕووسیا و چین وەك دوو وڵاتی ئەندامی هەمیشەیی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان تاكو ئێستا پەیوەندییە ئابوورییەكانیان لەگەڵ ئێران پاراستووە و سزاكانی دەرەوەی خاكی ئەمریكایان ڕەتكردەوە و هەردوو وڵات مەشقی سەربازی هاوبەشیان لەگەڵ ئێران ئەنجامداوە بۆ نموونە لە زەریای هیندی لە ساڵی ٢٠١٩. لەلایەكی ترەوە توركیا وەك ئەندامی ناتۆ و هیزێكی ئیقلیمی زۆرجار دژی كردەوەكانی ئەمریكا بوو لە ناوچەكەدا ڕەخنەی لە سزاكانی ئەمریكا بۆ سەر ئێران گرت و پەیوەندیی بازرگانی و وزەی لەگەڵ تاران پاراست و دژی هەڵكشانی بوو كە بتوانێت سنوورەكان ناسەقامگیر بكات و كاریگەری لەسەر گروپە كوردییەكان هەبێت. بۆیە ئەمریكیەكان باش تێگەیشتوون بەبێ ڕەزامەندیی روسیا و چین و توركیا ناتوانن هێرشێكی لەم جۆرە ئەنجام بدەن.
٥. نەبوونی ئۆپۆزسیۆنێكی بەهێز.
ناڕوونیی سیاسەت و ستراتیجیەتی ئەمریكا لە دوای شەڕ سەبارەت بە داهاتووی سیستەمی سیاسیی ئێران لە چوارچێوەی مامەڵەكردن لەگەڵ ئۆپۆزسیۆنێكی بەهێز و ڕاستەقینە كە بتوانێت نوینەرایەتیی هەموو پێكهاتەكانی ئێران بكات. بەو مانایەی ئەمریكا هیچ نەخشەیەكی ڕوونی بۆ ئێرانێكی دوای كۆماری ئیسلامی نییە، كە نوێنەرایەتیی هەموو پێكهاتە نەتەوەیی و سیاسییەكانی وەك (فارس، ئازەری، كورد، عەرەب، بەلووچ، كەمینە ئایینییەكان و …هتد) بكات. وەك ئەوەی نێد پرایس، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا، لە ئۆكتۆبەری ٢٠٢٢جەختی لە سەر ئەوە كردەووە ” ئەمریكا بەردەوام دەبێت لە وەستان لەگەڵ گەلی ئێران. بەڵام سەرنجمان گۆڕینی ڕژێم نییە.” یاخود كاتێك مایك پۆمپیۆ (وەزیری پێشووی دەرەوە، 2018-2021) 12 داواكاریی خستەڕوو بۆ ئەوەی ئێران ببێتە “وڵاتێكی ئاسایی”، بەڵام هەرگیز بە فەرمی بانگەشەی پشتیوانی لە چوارچێوەیەكی دیاریكراوی ئۆپۆزسیۆن نەكرد .بۆیە تا ئێستا ڕوون نییە هیچ گرووپێكی ئۆپۆزسیۆنی ئێرانی لە سیاسەت و ستراتیجیەتی ئەمریكا بوونی نییە، كە بتوانێت پێكهاتە نەتەوەیی و تایفی و ئایدۆلۆژییە هەمەچەشنەكانی وڵاتەكە یەكبخات.
لە كۆتایدا، دەتوانین بڵێین ئەمانە لە سەرەكیترین ئەو ئاستەنگانەن لە بەردەم هێرشی ڕاستەوخۆی ئەمەریكا بۆ سەر ئێران، هەر لەبەر ئەمەیە ئەمریكا سزای ئابووری و شەڕی ئەلیكترۆنی و هاوپەیمانی ناوچەیی بۆ كۆنتڕۆڵكردنی ئێران پێ باشترە نەك بەشداری لە ململانێی سەربازی ڕاستەوخۆدا بكات.
٥. نەبوونی ئۆپۆزسیۆنێكی بەهێز.
ناڕوونیی سیاسەت و ستراتیجیەتی ئەمریكا لە دوای شەڕ سەبارەت بە داهاتووی سیستەمی سیاسیی ئێران لە چوارچێوەی مامەڵەكردن لەگەڵ ئۆپۆزسیۆنێكی بەهێز و ڕاستەقینە كە بتوانێت نوینەرایەتیی هەموو پێكهاتەكانی ئێران بكات. بەو مانایەی ئەمریكا هیچ نەخشەیەكی ڕوونی بۆ ئێرانێكی دوای كۆماری ئیسلامی نییە، كە نوێنەرایەتیی هەموو پێكهاتە نەتەوەیی و سیاسییەكانی وەك (فارس، ئازەری، كورد، عەرەب، بەلووچ، كەمینە ئایینییەكان و …هتد) بكات. وەك ئەوەی نێد پرایس، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا، لە ئۆكتۆبەری ٢٠٢٢جەختی لە سەر ئەوە كردەووە ” ئەمریكا بەردەوام دەبێت لە وەستان لەگەڵ گەلی ئێران. بەڵام سەرنجمان گۆڕینی ڕژێم نییە.” یاخود كاتێك مایك پۆمپیۆ (وەزیری پێشووی دەرەوە، 2018-2021) 12 داواكاریی خستەڕوو بۆ ئەوەی ئێران ببێتە “وڵاتێكی ئاسایی”، بەڵام هەرگیز بە فەرمی بانگەشەی پشتیوانی لە چوارچێوەیەكی دیاریكراوی ئۆپۆزسیۆن نەكرد .بۆیە تا ئێستا ڕوون نییە هیچ گرووپێكی ئۆپۆزسیۆنی ئێرانی لە سیاسەت و ستراتیجیەتی ئەمریكا بوونی نیە، كە بتوانێت پێكهاتە نەتەوەیی و تایفی و ئایدۆلۆژییە هەمەچەشنەكانی وڵاتەكە یەكبخات.
لە كۆتایدا، دەتوانین بڵێین ئەمانە لە سەرەكیترین ئەو ئاستەنگانەن لە بەردەم هێرشی ڕاستەوخۆی ئەمەریكا بۆ سەر ئێران، هەر لەبەر ئەمەیە ئەمریكا سزای ئابووری و شەڕی ئەلیكترۆنی و هاوپەیمانی ناوچەیی بۆ كۆنتڕۆڵكردنی ئێران پێ باشترە نەك بەشداری لە ململانێی سەربازی ڕاستەوخۆدا بكات.
