“لە ئەرشیفی عوسمانی دەفتەرێك یان تۆمارێكی باری شارستانی قەزای ڕواندز هەڵنەگیراوە، تەنیا تۆماری باری شارستانی پێكهاتە ئاینیەكانی وەك جوو و كریستیانی ناوچەكە هەڵگیراون”
د. موحەممەد گەڵاڵەیی*
شەڕی یەكەمی جیهانی كاریگەریەكی نەرێنی لە سەر دواڕۆژی كوردستان لە سەدەی بیستەم بەجێهێشت, یەكێك لەو كاریگەرییە نەرێنیانە لە ناوچوونی تۆمارەكانی حكوومەتی عوسمانی, نامەخانە, كتێبخانە گشتی و تایبەتیەكانی مزگەوت, حوجرە, زانایانی ئاینی كوردستان بوو, بە تایبەتیش لە سنووری ئەوكاتی قەزای ڕواندز (باڵەكایەتیی, هەریر و برادۆست), زیانێكی گەورە بە بەر میراتی كەلەپووری, ڕۆشنبیریی و قوتابخانە جیاجیاكانی كورد و كوردستان كەوت, ئەمەش لە ئەنجامی سیاسەتی جینۆسایدی كولتووری جەنگی گەورە (شەڕی یەكەمی جیهانی) بۆ سڕینەوەی گەلانی دێرینی كوردستان و كورد بەتایبەتیش لەلایەن سوپای ڕووسیای تزارییەوە پەیڕەوی لێكرا, هەر بۆیەش لە كاتی هێرشی ڕووسەكان بۆ سەر سنوورەكانی قەزای ڕواندزی ئەوكات لە ناوچەی حاجی ئۆمەران لە 7 و 8ی ئایاری 1916 و هەروەها بۆ ڕۆژانی دواتریش كە توانیان لە 13ی ئایاری 1916 شاری ڕواندز داگیر بكەن, بۆیە لە ماوەی داگیركاری ڕووسەكان لە 7-8ی ئایار تا 28ی تەمموزی 1916 لە ناوەندی شاری ڕواندز كۆمەڵێك تاوانی گەورە ئەنجامدران, لەوانە: كوشتنی (6000) كەس لە منداڵا, ژن و پیر و بەتەمەنەكان, سووتاندنی (2940) ماڵا و خانووی شارەكە و سووتاندنی گوندەكانی دەردۆری شار و قەزاكەی بەگشتی.
“لە ناوچوونی تۆمارەكانی فەرمانگەی باری شارستانی قەزای ڕواندز, زیانێكی گەورەی لە مێژووی تۆماری تاكەكەسی‌و دانیشتووانی قەزای ڕواندز دا”
لە دوای ئەم جینۆسایدو داگیركارییەی ڕووسەكان باسكرا, ئینجا نۆبەتی لەناوبردنی تۆمارەكانی فەرمانگەی باری شارستانی قەزای ڕواندز هات, ئەمەش بەپێی بەڵگەنامەیەكی عوسمانی كە مێژووەكەی بۆ ڕۆژی 20ی ئەیلوولی 1916 دەگەڕێتەوە و لەلایەن والیی ویلایەتی مووسڵا (حەیدەر بەگ 1916-1918) بۆ قەڵەمی وەزارەتی ناوخۆیی عوسمانی لە ئیستانبۆڵا نێردراوە, تێیدا ئاماژە بە لە ناوچوونی تۆمارەكانی فەرمانگەی باری شارستانی قەزای ڕواندزی كردووە, ئەمەش لە دوای كشانەوەی هێزەكانی ئیمپراتۆریای عوسمانی لە شارەكەداو هەڵایسانی شەڕێكی كراوەی بەرەیی لە نێوان ڕووس و عوسمانیەكان لە ماوەی نێوان ئایار و تەمموزی 1916دا, بەڵام كاتێك دەسەڵاتدارانی عوسمانی گەڕاونەتەوە شارەكە زانیوویانە تۆماری فەرمانگەی ئاماژەپێكراو لەنێوبردراوە, گریمانەی هەرە زۆرینە ئەوەیە، كە تۆمارەكان سووتێنرابن, بە هەر حاڵ نەمانی ئەم تۆمارە گرنگە لە ناوەڕاستی ماوەی شەڕی یەكەمی جیهانیدا, ئیمپراتۆریای عوسمانی رووبەڕووی چەندین ئاڵنگاری هەنوكەیی كردۆتەوە, لەوانە: مامەڵەی بوون بە سەرباز یان (سەربازی زۆرەملێ) بۆ بەشداریكردن لە شەڕەكانی یەكەمی جیهانیدا هێناوەتە ئاراوە, كەوا دیارە ئاستەنگێكی گەورەی بۆ دەسەڵاتدارە ناوچەییەكانی عوسمانی لە ڕواندز دروستكردووە, كە نەتوانن خەڵكێكی زۆر بۆ بەرەكانی جەنگ بە ناوی سەربازیكردنەوە بنێرنە بەرەكانی شەڕ لە هەر چوارلای ئیمپراتۆریای عوسمانیدا, هەروەها كێشەی بۆ دەرچوواندنی ناسنامەی باری شارستانی خەڵكی ئاسایی و مەدەنی قەزای ڕواندز بە گشتی دروستكردووە, ئەمەش لە ئەنجامی ئەوە بووە كە تۆمارەكانی فەرمانگەی باری شارستانی قەزاكە لە ناوەندی ویلایەت(شاری مووسڵا) و ناوەندی سەنجەقی كەركوك(شاری كەركوك) نەبووە, بۆیە والیی ویلایەتی مووسڵا داوای لە وەزارەتی ناوخۆی عوسمانی كردووە, كە جارێكی تر دەست بە تۆماركردنی دانیشتووانی قەزای ڕواندز بكرێتەوە و لە كۆتایی بەڵگەنامەكەشدا ئەمەی وەك داواكارییەك بۆ دەسەڵاتدارانی ئیستانبۆڵا بەجێهێشتووە, بەڵام بەپێی ئەو دۆسییانەی قەزای ڕواندز لە ئەرشیفی عوسمانی بەردەستن, هیچ وەڵامێكی ئەرێنی بە دەستی والیی ویلایەتی مووسڵا نەگەیشتووە, ئەمەش بەهۆی ئەو سەرقاڵبوونەی ئیمپراتۆریاكە بووە بە شەڕێكی گەورەی جیهانی لە هەر چوار لای سنوورەكانیدا, لەلایەكی تریشەوە دۆخی ناوخۆی قەزای ڕواندز هەر لە ناوەندی شاری ڕواندز تا دەگاتە ناوەندی ناحیە و گوندەكانی نێو سنووری قەزاكە رووبەڕووی ماڵوێرانیەكی گەورەی هەمەجۆر ببوونەوە, بۆیە زۆر ئاستەمبووە كە دانیشتووانی ئاوارەبوو و سەرگەردانی قەزاكە تا دوای كۆتاییهاتنی شەڕی یەكەمی جیهانی بتوانن بۆ سەر ماڵ و واری خۆیان بگەڕێنەوە, ئەمە سەرەڕای بڵاوبوونەوەی برسییەتی, پەتا و نەخۆشی لە ناوچەكەدا, كە هەر بە تەواویی بڕستی لە دانیشتووانی ناوچەكە بڕیبوو.
“رووسەكان كە رواندزیان داگیركرد، شەش هەزار منداڵ و پیرو ئافرەتیان كوشت”
شایانی باسە لە ناوچوونی تۆمارەكانی فەرمانگەی باری شارستانی قەزای ڕواندز, زیانێكی گەورەی لە مێژووی تۆماری تاكەكەسی و دانیشتووانی قەزای ڕواندز دا, چونكە كەرەستەیەكی زانستیی مێژوویی گرنگ دەبوو بۆ لێكۆڵینەوە لەسەر پەرەسەندنی مێژووی دانیشتووان لەم جیۆگرافیە پڕ بایەخەی وڵاتەكەمان, بە تایبەتیش بۆ زانین و پەرەسەندنی ژمارەی دانیشتووان لە سەردەمە جیاجیاكانی قەزای ڕواندز دەیخستەڕوو, ئەمە سەرەڕای ئەوەی كە تۆماری درەختی بنەماڵە جیاجیاكانی ئەم ناوچەیەی هەڵدەگرت كە بۆ لێكۆڵەران گرنگی و بایەخێكی گەورەی دەبوو, ئەمە بێجگە لە دەستنیشانكردنی شێوازی ژیان و دانیشتووانی سەرانسەری قەزای ڕواندز كە لە سەدا چەندی كۆچەری بوونە و لە سەدای چەندیشی دانیشتووانی نێو شاری ڕواندز و گوندەكان بوونە, بۆیە تا ئێستایش زیانەكانی لە ناوبردنی تۆمارەكانی فەرمانگەی باری شارستانی قەزای ڕواندز لە ئارادان, چونكە وەك لێكۆڵەرێك دوای سەردانكردنمان بۆ ئەرشیفی عوسمانی دەفتەرێك یان تۆمارێكی باری شارستانی قەزای ڕواندز هەڵنەگیراوە, تەنیا تۆماری باری شارستانی پێكهاتە ئاینیەكانی وەك جوو و كریستیانی ناوچەكە هەڵگیراون, ئەمەش چیرۆكێكی دیكەی ناخهەژێنە بۆ مێژووی قەزای ڕواندز لە سەد و دە ساڵی ڕابردوودا.
“والیی ویلایەتی مووسڵا داوای لە وەزارەتی ناوخۆی عوسمانی كردووە, كە جارێكی تر دەست بە تۆماركردنی دانیشتووانی قەزای ڕواندز بكرێتەوە”
سەرچاوەكان:
1-د.نەوزاد یەحیا باجگر(ئامادەكردن و پێشكەشكردن)، ڕەواندز لە بەڵگەنامەكانی عوسمانی دا 1262-1337كۆچی-1846-1919زایینی، وەرگێڕانی: ئاشتی رەحمان، بەرگی پانزدە، چاپخانەی حاجی هاشم، لە بڵاوكراوەكانی زانكۆی جیهان-خانەی ئەرشیف و بەڵگەنامەكان، هەولێر، 2022.
2-شوكری مەحموود نەدیم(عەمید روكن), لە شكری ڕووسی لە جەنگی عێراقدا, وەرگێڕانی: عەزیز گەردی, ناوەندی ئاوێر بۆ چاپ و بڵاوكردنەوە, هەولێر, 2018.
3-عپمان علی, الحركە الكردیە المعاصرە, گ3, مكتب التفسیر للنشر والاعلان, اربیل, 2011.
*پرۆفیسۆری یاریدەدەر لە مێژووی نوێ و هاوچەرخ-زانكۆی سۆران.
