زاری كرمانجی – سۆران :
ئەمڕۆ سێشەممە وەزارەتی دارایی و ئابوری هەرێم، وەڵامی راگەیەندراوەكەی وەزارەتی دارایی عێراق دەداتەوە و دەڵێت” وەزارەتی دارایی فیدراڵ ئەوەندە دادپەروەر نەبووە كە بانگەشەی بۆ دەكات و پابەند نەبووە بە بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی”.
وەزارەتی دارایی و ئابوری هەرێم، ئەمڕۆ لە بەیاننامەیەكدا بە ناونیشانی ( ئایا ئێمە هاوڵاتی عێراقین ؟)، وەڵامی راگەیەندراوەكەی وەزارەتی دارایی عێراق دەداتەوە و ڕایگەیاندووە” وەزارەتی دارایی فیدراڵ دادپەروەر نەبووە كە بانگەشەی بۆ دەكات و پابەند نەبووە بە بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە خەرجكردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم”.
دەقی ڕاگەیەندراوەكەی دارایی هەرێم بەمشێوەیە :
1- وەزارەتی دارایی فیدڕاڵی دادپەروەرانە نەبوو وەك خۆی بانگەشەی بۆ دەكات و پابەند نەبووە بە بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە خەرجكردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم بەبێ بەربەست، بەو پێیەی حسابی وەزارەتی دارایی و ئابوری لە… هەرێم، بەپێی ڕاگەیەندراوی هەژماری بانكی وەزارەت لە بانكی ناوەندی عێراق، لقی هەرێم/هەولێر، بە بڕی ( 10,026,883,844,549) دینار پاش دەركردنی بڕی (726,995,775,414) دینار وەك بەشداریكردن لە لێبڕینی خانەنشینی و باجی داهات ، لەكاتێكدا ئەو بڕە پارەیەی بۆ هەرێم تەرخانكراوە، بەپێی خشتەی (E) لە بودجەی فیدراڵی بۆ ساڵی 2024، بریتییە لە (11,576,521,335,000) دینار واتە كەمتر لە تەرخانكراوی (822,642,015,037) دینار.
2- سەبارەت بە داهاتە نانەوتییەكان، ئاماژە بەوە دەكەین كە بڕی (4,347,484,382,654) دینار كۆی داهاتی نانەوتی هەرێمە تا 11/30/2024، بەپێی باڵانسی وردبینی هەرێم بۆ مانگی تشرینی دووەمی 2024 كە لەلایەن ئێمەوە نێردراوە بۆ وەزارەتی دارایی فیدراڵی، و ئەوەی وەزارەتی دارایی فیدراڵی ڕایگەیاندووە كە حكومەتی هەرێم پابەند نەبووە بە ناردنی داهاتی غەیرە نەوت بۆ وەزارەتی دارایی فیدراڵی ئێمە ئەم لێدوانە بە تەواوی ڕەتدەكەینەوە، بە بڕی (399,168,964,500) دینار گواستراوەتەوە بۆ سەر حسابی وەزارەتی دارایی فیدراڵی لە بانكی ناوەندی عێراق، لقی هەرێمی/هەولێر، بەپێی مادەی (29) لە یاسای كارگێڕی دارایی ژمارە 6ی ساڵی 2019، بەپێی ڕێككەوتنی نێوان سەرۆكی فیدراڵی وەزیر و سەرۆكی حكومەتی هەرێم بۆ دانانی 50%ی داهاتە فیدراڵییە غەیرە نەوتییەكان لە مانگی ئایاری 2024 دەستپێدەكات، هاوكات ئەو بڕە داهاتە ناوخۆییانەی كە ماونەتەوە بۆ خەرجی كارپێكردنی دامودەزگاكانی حكومەت و خەرجی وەبەرهێنان خەرجكراون. بۆ هەرێم و هەروەها بۆ داپۆشینی كورتهێنانی مووچە كە لە ئەنجامی سیاسەتی ئارەزوومەندانەی وەزارەتی دارایی فیدراڵی لە مامەڵەكردن لەگەڵ هەرێمدا هاتۆتە ئاراوە، بۆ نمونە نەدانی دەرماڵەی فەرمانبەران و پلەبەرزكردنەوەی پلە بەخشراوەكان لە هەندێك لە وەزارەتە مەدەنی و سەربازییەكان بەپێی یاساكان و ڕێنماییەكانی كارپێكراو لە حكومەتی هەرێم، وەك وەزارەتی دارایی پەیوەندی پێوەكرا دەسەڵاتی فیدراڵی بۆ هۆكاری دەركردنی ئەو بڕە پارانە و وەڵامی ئێمە لە نوسراوەكەی ژمارە (29895) لە (11/6/2024) كە پێدانی دەرماڵە و… پلە بەرزكردنەوەكان وەستاوە چونكە خشتەكانی بودجەی فیدراڵی ئەمەیان تێدا نییە.
دواتر دەركەوت كە پێدانی پاداشت و پلەبەرزكردنەوە لە دامودەزگا فیدراڵییەكان بەردەوامە، بەپێی ئەوەی لە دوو فەرمانی وەزاری هاوپێچ ژمارە (34618 لە 8/13/2024 و 42636 لە 9/29/2024)دا هاتووە، و ئەمەش ئەوەیە باشترین بەڵگە بۆ پەیڕەوكردنی سیاسەتی دوو ستاندارد.
3- لە درێژەی ئەم ڕێبازە كە وەزارەتی دارایی فیدراڵی پەیڕەوی كرد، ئەم وەزارەتە یاسای خانەنشینی یەكگرتووی بە شێوەیەكی هەڵبژێردراو جێبەجێ كرد، بەو پێیەی ئەوەی پەیوەندی بە لێبڕینی خانەنشینییەوە هەبوو جێبەجێی كرد و پارەی زیادكردنی مووچەی خانەنشینانی نەكرد، وەك لە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی پابەند بوو سەرۆكوەزیرانی حكومەتی فیدراڵی و سەرۆكی حكومەتی هەرێم بۆ جێبەجێكردنی ئەم یاسایە، لەكاتێكدا حكومەتی هەرێم پابەند بووە بە خەرجكردنی بڕە پارەی زیادە لە داهاتە نانەوتییەكان كە دەكاتە نزیكەی (55) ملیار دینار لە مانگێكدا، واتە نەیكردووە بەپێی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی ژمارە (212/فیدراڵی/2022) جێبەجێ كراوە.
4- هەروەها كۆمەڵێك ئاستەنگی بۆ خەرجكردنی باجەكانی هەرێم دروستكرد، به پێچەوانەی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی ژماره (224 و یەكگرتووەكەی 269/فیدراڵی/2023)، وەك له بڕگەی شەشەمی بڕیارەكەیدا هاتووه كه هەر ناكۆكییەك لە نێوان حكومەتی فیدراڵی و حكومەتی هەرێمدا سەبارەت بە جێبەجێكردنی بڕگەكانی یاسای بودجەی فیدراڵی ئەم ناكۆكییە نابێت ببێتە هۆكارێك بۆ ئەوەی فەرمانبەران و خانەنشینان و سودمەندانی تۆڕی چاودێری كۆمەڵایەتی مووچەی مانگانەیان لە بەرواری دیاریكراودا وەرنەگرن بە پێچەوانەوە، نەناردنی مووچە بۆ فەرمانبەرانی هەرێم، بەپێی بڕگەی حەوتەمی بڕیارەكەی پێشوو، بە پێشێلكردنی (17) ماددەی دەستووری دادەنرێت، واتە ئەم ماددانە: 14، 16، 22، 23، 24، 25، 26، 27 ، ٢٨، ٢٩، ٣٠، ٣١، ٣٢، ٣٣، ٣٤، ٣٥، ٣٦).
5- پەیوەندی بە وەزارەتی دارایی فیدراڵیەوە كرا سەبارەت بە دابینكردنی دارایی مووچەی فەرمانبەران و خانەنشینان (سەربازی و مەدەنی)، تۆڕی چاودێری كۆمەڵایەتی، و كەسوكاری شەهیدان و ئەنفالكراوان، كە ژمارەیان (820 هەزار و 268) كەسە، بە بڕی (820 هەزار و 268) كەس. 677,121,658,862) دینار بۆ مانگی 12/2024، لەكاتێكدا ئێمە بە بڕی (264,698,348,912) دینار بۆ ئەو گروپانەی سەرەوە، بەپێی نوسراوی ژمارە (35926)یان لە بەرواری 12/31/2024، وەكو نەك ئا تاكە دینار بۆ خانەنشینان (مەدەنی و سەربازی) بۆ شایستەكانیان بۆ هەمان مانگ دابینكرا، سەرەڕای بوونی تەرخانكردنی پێویست دوای ڕەزامەندییان بۆ گواستنەوەی بڕی (430,000,000,000) دینار بۆ مووچەی خانەنشینی.
لێرەدا پرسیارەكە ئەوەیە: ئایا دادپەروەرانە ئەم بەشە لە باجەكانی بێبەش بكرێت ؟
6- بەهۆی شكستی وەزارەتی دارایی فیدراڵی لە دابینكردنی پارەی وەبەرهێنان و خەرجییەكانی كاركردن، داهاتی نانەوتی بۆ دابینكردنی دارایی بەكارهێنرا سەرەڕای ئەوەی وەزارەتی دارایی فیدراڵی بڕی (22,082,901,444,287) دیناری خەرجكرد و بەخشینی بڕی (4,737,106,068,628) . دینار وەك پێشینە بۆ خەرجی وەبەرهێنان بۆ باقی پارێزگاكانی عێراق، لەكاتێكدا هەرێم تەنانەت بە یەك دیناریش بۆ هەمان مەبەست دابین نەكرابوو.
7- ئیدیعای وەزارەتی دارایی فیدراڵی بۆ دابینكردنی دارایی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم بەشێوەی مانگانە ڕاست نییە، بەو پێیەی ئەو پارانە بە شێوەی ژەمەكان دەنێرێت كە ڕەنگە هەندێكجار بگاتە هەشت ژەم لە مانگێكدا و لە وادەی دووریشدا كە ڕەنگە بگاتە مانگی دواتر و دواتر، بە بیانووی جۆراوجۆر خەرجكردنی مووچەی بۆ هەندێك وەزارەت و دەستە ڕاگرتووە بۆ ماوەیەكی گەیشتووەتە پێنج مانگ، بە پێچەوانەی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی، یاسا كارپێكراوەكان و مافە دەستوورییەكان،. وەك لە بەیاننامەی حیسابی هاوپێچدا هاتووە بۆ حیسابی بودجەی مانگانەی كە لەلایەن وەزارەتی دارایی فیدراڵی لە بانكی ناوەندی عێراق/هەولێر پارەدار دەكرێت.
8- سەبارەت بە پڕۆسەی خۆجێیكردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم، حكومەتی هەرێم بەردەوامە لە تەواوكردنی پڕۆسەی خۆجێیكردن لە ڕێگەی پرۆژەی (حیسابی) و بە پشتبەستن بە نوسراوی دادگای فیدراڵی ژمارە (111/T.Q/2024/1405) لە بەرواری (111/ت.ق/2024/1405). 7/3/2024) نێردراوە بۆ سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران لە حكومەتی هەرێمی كوردستان – عێراق ڕێگەی بە یەكلاكردنەوەی مووچەی فەرمانبەران داوە لە بانكە حكومی و ئەهلییەكان كە لەلایەن بانكی ناوەندی عێراقەوە ڕەزامەندی لەسەر دراوە نزیكەی (750) هەزار فەرمانبەر هەیە تۆمار كراوە، لەو ژمارەیەش (220) هەزار فەرمانبەر تەواو بووە و لە ڕێگەی یەكلاكردنەوە مووچەكانیان وەردەگرن.