جەیلان نەجمەدین
قوتابی قۆناغی چوارەم ـ بەشی مێژوو / زانكۆی سۆران
جەنگی ناوخۆی ئەمریكا كە پێشی دەگوترێت جەنگی نێوان ویلایەتەكان، ئەو جەنگەیە كە لەنێوان ئەمریكا و ئەو یانزە ویلایەتەی باشوور روویدا كە لە ئەمریكای یەكگرتوو دابڕان و ویلایەتەكانی كۆنفیدراڵی ئەمریكایان پێكهێنا، ئەم جەنگە ماوەی چوار ساڵی خایاند، لەنێوان ساڵانی ١٨٦١ بۆ ١٨٦٥ بەردەوام بوو، جیابوونەوەی ویلایەتەكانی باشوور كە بریتی بوون لە ویلایەتەكانی (كارۆلینای باشور، میسیسیپی، فلۆریدا، ئالاباما، جۆرجیا، لویزیانا، تەكساس، ڤێرجینیا، ئەركەنساس، تێنیسی و كارۆلینای باكور) لە ساڵی ١٨٦٠ بۆ ١٨٦١ و سەرهەڵدانی دوژمنایەتی چەكداری كە لە ئەنجامی ناكۆكی و بەرەنگاری دەیان ساڵەبوون لەسەر كۆیلایەتی.
لەنێوان ساڵانی ١٨١٥ بۆ ١٨٦١ ئابووری ویلایەتەكانی باكور بە خێرایی مۆدێرن و فراوان و هەمەجۆر دەبوون، هەرچەندە لە كشتوكاڵیشدا زۆربەی كێڵگە بچوكەكان پشتیان بە كاری ئازاد و سەربەسەت دەبەست، بەڵام بە كەرتێكی گرنگ و زاڵ مانەوە لە باكوردا، هەروەها پیشەسازی لەو ناوچەیەدا ڕەگی داكوتابوو، باكوورییەكان بە شێوەیەكی زۆر وەبەرهێنانیان لە سیستەمی گواستنەوەی جۆراوجۆردا دەكرد و فراوانیان دەكرد كە جۆگە و ڕێگا و بەلەم و هێڵی ئاسنیان لەخۆگرتبوو، لە پیشەسازییە داراییەكانیش وەبەرهێنانیان لە بانك و بیمە و لە تۆڕێكی پەیوەندی گەورەدا دەكرد كە زۆر هەرزان بوو، هەروەها پەرەیان بە ڕۆژنامە و گۆڤار وكتێب تەلەگراف دەدا.
لە مانگی فێبریوەری سالی ١٨٦١ ،یەك مانگ پاش گرتنە دەسەلاتی (لینكین)،ئەوەی كە دەولەتی فیدڕالی بە یارمەتی ویلایتەكانی باكوور،شەرەكە دەست پیبكات و ڕێگە لە جیابونەوە و سەربەخۆیی باشوور بگرێت .مێژوونووسانی باكوور بە دان نان بەوەی كە ویلایەتەكانی باكوور هەرگیز خۆیان لە بەرامبەر بنەمای هەڵوەشاندنەوە تەسلیم نەكردووە،جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە سیستەمی كۆیلایەتی هۆكاری سەرەكی هەلگیراسانی جەنگی ناوەخۆیی ئەمریكا بوو بەلام مێژوو نوسانی مێژووی ئابووری بۆچونێكی دیكە هەبوو ئەیان گوت بەهۆی جیاوازی بارودۆخی ئابووری هەروەها جگە لەوە لە نێوان هەردوك ویلایەت دا دروست بوو سیستەمی كۆیلایەتی بە هۆكاری سەرەكی شەرەكە نازانن بەلگەش لەسەر ئەوە ئەوەیە كە (لینكلن)ئەوەندە مەبەستی ئازادكردنی كۆیلەكان نەبووە ،جگە لەوەش یەك سال و پێنج مانگ دوای دەست پێكردنی شەرەكە ئینجا كۆیلەكانی ئازاد كرد
شەری ناوەخۆیی ئەمریكا هاوكات لەگەل دروست بوونی هەستی ناسیۆنالیزمی لە ئەوروپا سەری هەلداو دەستی پێكردئەمریكای یەكگرتوو توانی جەنگی ناوخۆی ئەمریكا بباتەوە بە سەركەوتن بەسەر ویلایەتەكانی باشووردا، جەنگەكە لە نیسانی ١٨٦٥ كۆتایی پێهات كاتێك ژەنەڕاڵی كۆنفیدراڵی ڕۆبێرت ئی لی خۆیدا بەدەستەوە و سەربازەكانی ڕادەست بە ئەمریكای یەكگرتوو كرد كە یولیس گرانت ژەنەڕاڵیان بوو لە كۆشكی دادگای ئەپۆماتۆكس لە ڤێرجینیا.
شەڕی ناوخۆ یەكێك بوو لە خوێناویترین ململانێكان لە مێژووی ئەمریكادا، كە بە مەزەندەكردنی ٦٢٠ بۆ ٧٥٠ هەزار كەس گیانیان لەدەستداوە. شەڕی بەرچاوی وەك گێتیسبێرگ، ئەنتیتام و ڤیكسبێرگ بەڕێوەچوو. پێشكەوتنە تەكنەلۆژییەكان، لەوانەش بەكارهێنانی هێڵی ئاسن و تەلەگراف و چەكی مۆدێرنتر، شەڕەكەی بە تایبەتی وێرانكەر كرد. یەكێتییەكە بە سەرۆكایەتی كەسایەتییەكانی وەك یولیس ئێس گرانت، لە كۆتاییدا بەهۆی سەرچاوە پیشەسازییە باڵاكانی و ژمارەی دانیشتووانەكەیەوە دەستی باڵای بەدەستهێنا. لەم نێوەندەدا ژەنەڕاڵەكانی كۆنفیدڕاڵی وەك ڕۆبەرت ئی.لی سەركەوتنی سەرەتایییان بەدەستهێنا بەڵام خەباتیان كرد بۆ بەردەوامبوونی هەوڵەكانی جەنگ لەكاتێكدا یەكێتی گەمارۆكانی توندتر كردەوە و خاكە سەرەكییەكانی
لەكۆتایی دا شەڕی ناوخۆی ئەمریكا كە لە ساڵی ١٨٦١ تا ١٨٦٥ بەردەوام بوو، بووە هۆی شكستی دەوڵەتانی كۆنفیدڕاڵی ئەمریكا و پاراستنی یەكێتی و هەڵوەشاندنەوەی كۆیلایەتی لە ئەمریكا. شەڕ كاریگەری قوڵی لەسەر كۆمەڵگا و سیاسەت و ئابووری ئەمریكا هەبوو. بووە هۆی كۆتایی هاتنی پراكتیزەكردنی كۆیلایەتی و لەناوچوونی ژێرخانی باشوور و كوژرانی سەدان هەزار سەرباز لە هەردوولا. هەروەها شەڕی ناوخۆ خاڵی وەرچەرخانێكی لە مێژووی میللەتدا بوو، دەسەڵاتی حكومەتی فیدراڵی بەسەر ویلایەتەكاندا چەسپاند و ڕێگەی بۆ سەردەمی ئاوەدانكردنەوە خۆشكرد، لەو ماوەیەدا هەوڵەكان بۆ ئاوەدانكردنەوەی باشوور و تێكەڵكردنی كۆیلە تازە ئازادكراوەكان لە كۆمەڵگادا درا.
سەرچاوە :
١-مێژووی گۆڕان كاری و كۆمەلایەتی و سیاسی ئەمریكا. نوسەر: فرشتە نورائی
٢-ئەمریكا، نوسەر: فرانز كافكا
٣-مێژووی نوی و هاوچەرخی ئەمریكا، نوسەر: د.بورهان حاتەم كۆمەتالی
