دامەزراوەی شێخی ئیسلام لە دەوڵەتی عوسمانی دا

عەبدوڵڵا بایز ڕواندزی

دامەزراوەی شێخی ئیسلام لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا، وێنەیەكە كە ڕەنگدانەوەی دۆخی سیستەمی سیاسی دەوڵەتی عوسمانییە، كە ئیسلامی وەك سیستەمێكی بنەڕەتی دەوڵەت وەرگرتووە. مێژووی ئەم دامەزراوەیە دەگەڕێتەوە بۆ بایەخدانی عوسمانیەكان بە ئاینی ئیسلام و زانایانی ئاینی، هەر لەسەرەتای دروستبوونیان وەك میرنشینێك لە ئەنادۆڵ ئاینی ئیسلامیان قبوڵ كردووە، بۆیە كۆمەڵگای عوسمانی هەمان داب و نەریتی كۆمەڵگا موسوڵمانەكانی تریان پەیرەو كردووە.
شێخی ئیسلام نازناوێكە كە دەدرێت بە هەموو زانایەك كە شارەزای تەواوی هەبێت لە زانستە یاساییە ئیسلامییەكان، ئەم كەسەی كە پۆستی شێخی ئیسلامی بەدەستەوە بوو بە حیكمەت و تەمەنە گەورەكەی جیا دەكرایەوە، كە ئەركیان دەركردنی فتوا بووە لە بوارە گرنگەكان لەسەر ئاستی ناوەخۆ و دەرەكی بۆ پێدانی شەرعیەت.
دەزگای شێخی ئیسلام لە دەوڵەتی عوسمانی بەهۆی پێویستیە زۆرەكانی ئەم دەزگایە دامەزرا،ڕۆڵەكەشی دەگەڕێتەوە بۆ سوڵتان موڕادی دووەم(١٤٠٢-١٤٥١)،كە سەرچاوە مێژوویەكان ئاماژە بە دوو فاكتەری سەرەكی دەكەن بۆ دروست بوونی ئەم دامەزراوەیە كە(ئاین و سیاسی) لەپێناو ڕێخستنەوەی دەوڵەت كە لەوكاتەدا پەیوەندی بە كاروباری ناوەخۆ و دەرەكی هەبووە،جیا لەمە كۆمەڵێ هۆكاری تریش هەبوون وەك كاریگەر بوونیان بە سیستەمی(قازی)لە دەوڵەتی عباسی بۆ دامەزراندنی ئەم دەزگایە.
زۆرێ لە مێژوو نوسان پێیان وایە كە یەكەم شێخی ئیسلام لە دەوڵەت(شمس الدین فناری)بووە كە لە ساڵی ١٤٢٥ز لە لایان سوڵتان موڕادی دووەم وەك موفتی دامەزرا،دواتر و لە سەردەمی سوڵتان سلێمانی قانونی ناوەكەی بە فەرمی دەگۆڕێت بۆ شێخی ئیسلام بەهۆی ئەو ڕۆڵە بەرزەی موفتی )شێخ سعود ئەفەندی(١٤٩١-١٥٧٤)( بینیویەتی لەیەك نزیك كردنەوە گونجاندنی ئەو یاسایانەی سوڵتان لە گەڵ شەریعەتی ئیسلام.
دامەزراوەی شێخی ئیسلام كۆمەڵێ ئامانجی هەبوو لە گرنگترینیان وەك:
1ـ پاراستن و جێبەجێ كردنی شەریعەتی ئیسلام لە دەوڵەت.
2ـ ڕێخستنی ڕیزەكانی مسوڵمانان و پتەوكردنی یەك دەنگی لە نێوانیاندا.
3ـ پشگیریكردن لە دۆزی مسوڵمانان لە سەرانسەری جیهان.
4ـ دەركـردنـی فـتـوای شەرعی .
شێخی ئیسلام لەسەرەتادا زۆر بە سادەی كاری كردووە بەڵام دواتر بەهۆی بوونی ڕۆڵێكی گرنگ لە لایەنی (ئاینی و سیاسی و كۆمەڵایەتی) پێگەكەی بەرز بۆتەوە لەناو دەوڵەت دا،سوڵتانەكان هەندێ جار بەو چاوە سەیری شێخی ئیسلامیان دەكرد كە خاوەنی چاكە و خێرو بەرەكەتن بۆ دەوڵەت،بۆیە لە مەسەلە زۆر بایەخدارەكان پرس و ڕاوێژیان پێكردوون.لە هەنێ قۆناغیش گۆرانكاری بەسەر پێگەكەیان هاتووە لەناو دەوڵەتدا بەو هۆیەوە سولتانەكان هەنێ كات لێیان ترساون بەهۆی ئەو پێگە بەهێزەی كەوا لەناو خەڵكدا هەیانبووە،بۆیە هەوڵیانداوە بەهەرڕێگایەك بێت لەخۆیان نزیكیان بكەنەوە،چونكە شێخەكانی ئیسلام دەیان توانی خەڵك هانبدەن لە دژی دەسهەڵات بۆ ئەوەی هەڵبگەڕێنەوە.
هەر لە سەدەی ١٦ـەوە شێخی ئیسلام پلە و پایەیێكی بەرزی هەبووە لە ناو دەوڵەتدا بە جۆرێك كە توانیتی بە ڕاستەوخۆی دەستوەردان بكات لە كاروبارەكانی دەوڵەت،زۆربەی كات كە دەولەت بە بارودۆخێكی خراپ و ناهەمواردا تێپەریووە شێخی ئیسلام زۆرتین دەست وەردانیان كردووە لە كاروباری دەوڵەت.
هەروەها سوڵتانەكان بە هەموو توانایان هەوڵیانداوە پشگیری لە دەسهەڵاتەكانی شێخی ئیسلام بكەن،هەوڵیانداوە پارێزگاری لەو مەسەلانە بكەن كە دەبنە هۆی كەم كردنەوەی پێگە و مەقامی شێخی ئیسلام،تاكو پێگەی شێخی ئیسلام ئەوەندە بەهێز و فراوان بووە گەشتە ئەو ئاستەی بتوانێت فەتوا دەربكات بۆ لابردنی خودی سوڵتان لەسەر دەسهەڵات.
لە ڕووی ئەركیشەوە شێخی ئیسلام لەسەرەتادا تەنیا ئەركی بریتی بوو لە دەركردنی فتوا بۆ ئەو بابەتانەی كە گشتی بوون، هەروا دەركردنی فتوای تایبەت كە لەلایان خەڵكانێ یان سوڵتانەوە داوا دەكرا. شێخی ئیسلام لە بوارەكانی شەرعی و یاسای و كۆمەڵایەتی سیاسی ئەو فتوایانەی شڕۆڤە دەكردن بە پشت بەستن بە قورئان و فەرمودە بەیەكتری دەیگونجاندن.
لەدواتریشدا ئەركەكانی بەردەوام لە زیاد بوندا بوونە لە سەردەمی چاكسازیەكانی دەوڵەتی عوسمانی پێگەی شێخی ئیسلام زیاتر پەرەی سەند لە ساڵی ١٨٣٩ز گۆڕا بۆ وەزارەتێكی گەورە و كۆمەڵی ئەركی ئەنجام دەدا، بەم شێوەیە بەردەوام بوو لە ئەركەكانی تاكو ڕوخانی دەوڵەتی عوسمانی لە ساڵی ١٩٢٤ كە كۆتا شێخی ئیسلامی (شێخ مەحمەد ئەفەندی) بووە.
شێخی ئیسلام خزمەتێكی زۆری بە دەوڵەتی عوسمانی كرد و توانی بنەما سەرەكیەكانی دەوڵەتی لەسەر بناغەیەكی پتەو دەستەبەربكات و هاوكار بێت لە ئامانج و ویست و ئارەزووی سوڵتانەكانی عوسمانی لە پڕۆسەی بەدەوڵەت بونیاندا، بەجۆرێك ئاین وەك میكانیزمێك بۆ سەقامگیركردنی ئاسایش و بەڕێوەبردنی وڵات لە ڕێگەی پیادەكردنی شەریعەتی ئیسلام.

سه‌رچاوه‌ :

حسن ضيقة،الدولة العثمانية الثقافة المجتمع و السلطة،١٩٩٧

زین العابدین،تاریخ الدولة العثمانية،٢٠١٠

اکرم کیدو،مؤسسة شيخ الاسلام في الدولة العثمانية،١٩٩٢