نەخۆشی كەم خوێنی

حوزار سەلیم
قوتابی زانكۆی سۆران /بەشی مێژوو، قۆناغی چوارەم

كەمخوێنی نەخۆشییەكی خوێنیە كە بەكەمی ژمارەی خڕۆكە سورەكانی خوێن دەناسرێتەوە،خرۆكە سورەكانی خوێن ئۆكسجین دەگوازنەوە بۆشانەكانی جەستەدا،كەمخوێنی چەندین جۆری جیاوازی هەیەكە هەریەكەیان هۆكاری تایبەت بەخۆیان هەیە،كه باوترین جۆری كەمخوێنی بریتیە لە كەمخوێنی بەهۆی كەمی ماددەی (ئاسن)ە،كەبەهۆی كەمی مادەی ئاسن لەخۆراكدا دروست دەبێت نیشانەكانی،بریتین لە ماندوێتی، هەناسە تەنگی ،كاڵبوونی رەنگی پێست، خوێنی كەم لەجەستەدا لەوانەیە بەهۆی كەمی خۆراك یان خۆراكی خراپ بێت ئەمەش دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی مادەی ئاسن لەجەستەی كەسەكان دا لەم حاڵەتەدا پێی دەوترێت كەم خوێنی.

جۆرەكان و هۆكارەكان :

كەم خوێنی چەندین جۆری هەیە،هەر یەكەیا هۆكاری تایبەتی خۆیان هەیە باوترین جۆرەكانی ئەمانەن:
١-كەمخوێنی بەهۆی كەمخوێنی بەهۆی كەمی مادەی ئاسن ئەمە باوترین جۆری كەم خوێنییە ،كاتێك روودەدات كەجەستە ئاسنی پێویستی نیە بۆ دروستكردنی هیمۆگڵۆبین،ئەو پڕۆتینەی لە خڕۆكە سورەكانی خوێن دایە و ئۆكسجین دەگوازنەوە بۆشانەكان.
٢-كەمخوێنی بەهۆی نەخۆشی درێژخایەنەوە ئەم جۆرە كەم خوێنییە زۆر جار لەو كەسانەدا دەبینرێت كەنەخۆشی درێژخایەنیان هەیە ،وەك شێرپەنجە نەخۆشیی گورچیلە ،هەوكردنی جومگەكانی ڕۆماتیزم ،كاتێك روودەدات كە هەوكردن كاریگەری لەسەر توانای جەستە هەیە بۆ دروستكردنی خڕۆكە سورەكانی خوێن.
٣-كەمخوێنی بەهۆی كەمی ڤیتامین ئەم جۆرە كەم خوێنییە ئەگەری هەیە،كە خۆراكی، هاوسەنگ نەخۆیت یان كێشەیەكت هەبێت لەهەڵمژینی مادە خۆراكییەكان لەخۆراكدا
یان دەكرێت بەهۆی هەندێك دەرمانەوە بێت ،وەك ئەوانەی،بۆچارەسەركردنی هەوكردنی جومگەكان یان شێرپەنجە بەكاردەهێنرێت ڤیتامینB12 وەB9.
٤-كەمخوێنی ئەپلاستیك : ئەمە جۆرێكی دەگمەنە بەڵام ئەم كەم خوێنییە كاتێك روودەدات ،كە مۆخی ئێسك خڕۆكە سوروەكانی خوێنی پێویست بەرهەم نەهێنێت.
دەكرێت بەهۆی هەندێك دەرمانەوە بێت ،وەك بەركەووتن بەهەندێك ماددەی كیمیای یان هەوكردنی ڤایرۆسی.
٥-كەمخوێنی خانەی داسكی sickle ceel amenia ئەم جۆرە كەم خوێنییە كە بۆماوەیی دەبێت و كاریگەری لەسەر خڕۆكە سورەكانی خوێن دەبێت ،له كەمخوێنی خانەی داسكیدا ؟ خڕۆكە سورەكانی خوێن شێواوی دەبن و ناتوانن بەباشی ئۆكسجین هەڵبگرن.
٦- تالاسیمیا ئەمەش جۆرێكی تری كەم خوێنیە كە بۆماوەیی دەبێت كاریگەری لەسەر خڕۆكە سورەكانی خوێن دەبێت لەتالاسیمادا خڕۆكە سورەكانی خوێن هیمۆگڵۆبینی پێویستیان نیە .
٧- كەمخوێنی هیمۆلیتیك ئەم جۆرە كەم خوێنییە كاتێك روودەدات كە خڕۆكە سورەكانی خوێن خێراتر لەناو دەچن لەوەی كە دەتوانرێت بەرهەم بهێنرێت .

نیشانەكان:

نیشانەكانی كەمخوێنی دەتوانن جیاواز بن بەپێی جۆر و توندی حاڵەتەكە. دەتوانن لە سووكەوە تا توند و دەتوانن بریتی بن لە: ماندوێتی، هەناسەتەنگی، گێژی، سەر سووك بوون، ژانەسەر، دەست و قاچی سارد،پێستی بێڕەنگ یان سپیبوونی پێست، ناڕێكی لێدانی دڵ، ئازاری سنگ،لاوازی، كێش دابەزاندن
ئەو كەسانەی كەمخوێنی سووكیان هەیە لەوانەیە لە سەرەتاوە هەست بە نیشانەیەكی كەم بكەن یان هیچ نیشانەیەكیان نەبێت و تەنها لەگەڵ خراپتربوونی كەمخوێنی هەستیان پێدەكەن.

دەستنیشانكردنی نەخۆشیەكە:

ئەگەر پێت وایە لەوانەیە تووشی كەمخوێنی بوویت، گرنگە سەردانی پزیشكەكەت بكەیت بۆ ئەوەی بتوانن هۆكارەكەی دەستنیشان بكەن و یارمەتیت بدەن بۆ چارەسەركردنی. چەند پشكنینێكی جیاواز هەیە كە ڕەنگە بۆ دەستنیشانكردنی كەمخوێنی بەكاری بهێنن، لەوانە ژمارەی خوێنی تەواو (CBC)، ڕشتنی خوێن و پشكنینی فێریتین.
سی بی سی ئاستی هەموو جۆرە جیاوازەكانی خانەكانی ناو خوێنەكەت دەپێوێت، لەوانەش خڕۆكە سوورەكانی خوێن. ئەمەش دەتوانێت یارمەتی پزیشكەكەت بدات بۆ ئەوەی بزانێت كە ئایا كەمخوێنیت هەیە یان نا و ئەگەر هەبووە، چ جۆرێكە.
ڕشتنی خوێن بریتییە لە پشكنینێك كە نمونەیەكی بچووكی خوێنەكەت كۆدەكرێتەوە و دواتر لە ژێر مایكرۆسكۆپدا پشكنین بۆ دەكرێت. ئەمەش دەتوانێت پزیشكەكەت لە نزیكەوە سەیری خڕۆكە سوورەكانی خوێنت بكات و یارمەتی بدات بۆ دیاریكردنی هۆكاری كەمخوێنیت.
پشكنینی فێریتین ئاستی ئاسن لە خوێندا دەپێوێت. ئاسن گرنگە بۆ دروستكردنی هیمۆگلۆبین كە پرۆتینی ناو خڕۆكە سوورەكانی خوێنە و ئۆكسجین هەڵدەگرێت. ئەگەر تووشی كەمخوێنی بوویت، ئاستی فێریتینەكەت كەم دەبێتەوە.

كێن ئەوانەی مەترسی توشبوونیان هەیە:

لەدەستدانی خوێن: ئەمەش بەهۆی زۆری خوێنبەربوونی سوڕی مانگانە، نەشتەرگەری، یان زەبر و زەنگەوە ڕوودەدات.
ڕێجیم: ڕێجیمێك كە ئاسن، فۆلێت، یان ڤیتامین B12 كەمی تێدابێت، دەبێتە هۆی كەمخوێنی.
هەندێك حاڵەتی پزیشكی ڕیخۆڵە: حاڵەتەكانی وەك نەخۆشی سیلیاكی، نەخۆشی كرۆن و هەوكردنی برینی قۆڵۆن دەتوانن ببنە هۆی كەمخوێنی.
دەرمان: هەندێك دەرمان، وەك ئەوانەی بۆ چارەسەری شێرپەنجە بەكاردەهێنرێن، دەبنە هۆی كەمخوێنی.
دووگیانی: دووگیانی دەبێتە هۆی كەمخوێنی بەهۆی زیادبوونی خواست لەسەر ئاسن.
نەخۆشی درێژخایەن: نەخۆشییە درێژخایەنەكان، وەك نەخۆشی گورچیلە، هەوكردنی جومگەی ڕۆماتیزم، ئایدز، شەكرە، یان سستبوونی دڵ دەبێتە هۆی كەمخوێنی.
تەمەن: ئەو كەسانەی تەمەنیان لە سەرووی ٦٥ ساڵەوەیە، ئەگەری تووشبوونیان بە كەمخوێنی زیاترە.
هۆكاری بۆماوەیی: ئەگەر خێزانەكەت نەخۆشییەكی بۆماوەیی هەبوو كە دەبێتە هۆی كەمخوێنی وەك كەمخوێنی خانە نەخۆشەكان، ئەوا تۆش مەترسی تووشبوونت لەسەرە.
كحول یان ماددە كیمیاییە ژەهراویەكانی تر.

خۆپاراستن:

خۆشبەختانە كۆمەڵێك شت هەیە كە دەتوانرێت ئەنجام بدرێت بۆ ڕێگریكردن لە كەمخوێنی.
یەكەم: گرنگە خۆراكی هاوسەنگ بخۆیت كە بڕێكی زۆر خۆراكی دەوڵەمەند بە ئاسن لەخۆبگرێت. سەرچاوە باشەكانی ئاسن بریتین لە گۆشتی سوور، پەلەوەر، ماسی، فاسۆلیا، عدس، سپێناخ. هەروەها گرنگە ئەو خۆراكانە بخرێنە ناوەوە كە یارمەتی مژینی ئاسن دەدەن، وەك ئەو خۆراكانەی دەوڵەمەندن بە ڤیتامین سی و ئەو خۆراكانەی كە پێكهاتەی خۆراكی تریان تێدایە كە یارمەتی لەش دەدەن بۆ هەڵمژینی ئاسن و بەكارهێنانی بەشێوەیەكی كاریگەر.
دووەم: گرنگە دوور بكەویتەوە لە لەدەستدانی خوێن. ئەمەش دەتوانرێت بە دووركەوتنەوە لە حاڵەتەكانی خوێنبەربوون، وەك برینی گەدە و وەرەم و تێكچوونی سوڕی مانگانە ئەنجام بدرێت. هەروەها گرنگە بەهۆی برینداربوون یان زەبر و زەنگەوە دوور بكەویتەوە لە لەدەستدانی خوێن. ئەگەر بڕیارە نەشتەرگەریت بۆ بكرێت، دڵنیابە پێشوەختە مەترسییەكان و ئەگەری ئاڵۆزییەكان لەگەڵ پزیشكەكەت باس دەكەیت.
سێیەم: گرنگە چارەسەری هەر حاڵەتێكی پزیشكی بنەڕەتی بكرێت كە ڕەنگە ببێتە هۆی كەمخوێنی. ئەو حاڵەتانەی كە دەتوانن ببنە هۆی كەمخوێنی یان بەشداربن بریتین لە تێكچوونی گەدە و ڕیخۆڵە، نەخۆشی گورچیلە و شێرپەنجە. ئەگەر هەریەكێك لەم حاڵەتانەت هەبوو، دڵنیابە لە گفتوگۆكردن لەسەر بژاردەكانی چارەسەركردن لەگەڵ پزیشكەكەت.
چوارەم: دڵنیابە لەوەی كە فۆلیكی پێویستت دەست دەكەوێت. فۆلیك ئەسید ڤیتامینێكە لە ئاودا دەتوێتەوە و پێویستە بۆ بەرهەمهێنانی خڕۆكە سوورەكانی خوێن. سەرچاوە باشەكانی فۆلیك بریتین لە سەوزەی سەوزی گەڵا تۆخ، گەنمەشامی، گوێز. دڵنیابە ڕۆژانە پێویستت بە ٤٠٠ مایكرۆگرام ترشی فۆلیك بخۆی.
پێنجەم: پشكنینی كەمخوێنی خۆت بكە ئەگەر تووشی هەر نیشانەیەك بوویت. زۆرجار بە پشكنینی سادەی خوێن دەتوانرێت كەمخوێنی دەستنیشان بكرێت. ئەگەر كەمخوێنیت هەیە، بە ئەگەرێكی زۆرەوە پزیشكەكەت پێشنیاری چارەسەركردن دەكات بە تەواوكەری ئاسن، ترشی فۆلیك و/یان ڤیتامین و كانزاكانی تر.

چارەسەر:

لە كاتێكدا كۆمەڵێك چارەسەری جیاواز بۆ كەمخوێنی لەبەردەستدان، بەڵام باشترین ڕێگەی چارەسەركردن بەپێی هۆكاری بنەڕەتی حاڵەتەكە دەگۆڕێت.
یەكێك لە چارەسەرە باوەكان بۆ كەمخوێنی بریتییە لە تەواوكەری ئاسن. ئەگەر كەمخوێنی بەهۆی كەمی ئاسنەوە بێت، خواردنی تەواوكەری ئاسن دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ پڕكردنەوەی كۆگاكانی ئاسن لە جەستەدا و ڕاستكردنەوەی كەمخوێنییەكە. تەواوكەری ئاسن بە شێوەیەكی گشتی بە شێوەی زارەكی دەخورێت، لە شێوەی حەب یان كەپسول.
لە هەندێك حاڵەتدا كەمخوێنی ڕەنگە بەهۆی لەدەستدانی خوێنەوە بێت. ئەگەر ئەمە بێت، چارەسەركردن لەسەر ڕاستكردنەوەی هۆكاری بنەڕەتی لەدەستدانی خوێنەكە دەبێت. ئەمەش لەوانەیە نەشتەرگەری بۆ ڕاستكردنەوەی كێشەیەكی وەك برینی یان شێرپەنجە، یان چارەسەركردنی حاڵەتێك بێت كە دەبێتە هۆی خوێنبەربوونی نائاسایی، وەك سوڕی مانگانەی قورس.
هەروەها ڕەنگە هەندێك جۆری كەمخوێنی بە گواستنەوەی خوێن چارەسەر بكرێن. گواستنەوەی خوێن دەتوانرێت بەكاربهێنرێت بۆ چارەسەركردنی كەمخوێنی كە بەهۆی كەمی ژمارەی خڕۆكە سوورەكانی خوێنەوە دروست دەبێت. هەروەها دەتوانرێت گواستنەوەی خوێن بۆ چارەسەركردنی كەمخوێنی بەكاربهێنرێت كە بەهۆی كەمی ئاستی هیمۆگلۆبینەوە دروست دەبێت.
لە هەندێك حاڵەتدا كەمخوێنی ڕەنگە بە دەرمان چارەسەر بكرێت. ئەو دەرمانانەی كە دەتوانرێت بۆ چارەسەری كەمخوێنی بەكاربهێنرێن بریتین لە ئێریترۆپۆیتین و دێربیپۆئیتین كە دەرمانن یارمەتیدەرن بۆ هاندانی بەرهەمهێنانی خڕۆكە سوورەكانی خوێن.
هەروەها دەتوانرێت كەمخوێنی بە گۆڕینی شێوازی ژیان چارەسەر بكرێت. ئەگەر كەمخوێنی بەهۆی كەمی خۆراكەوە بوو، وەك كەمی ئاسن لە خۆراكدا، ئەوا گرتنەبەری هەنگاوەكان بۆ باشتركردنی خۆراكەكە یارمەتیدەر دەبێت بۆ ڕاستكردنەوەی كەمخوێنییەكە. هەروەها دووركەوتنەوە لەو خۆراكانەی كە دەبنە هۆی كەمخوێنی یان خراپتری دەكەن، وەك ئەوانەی ڕێژەیەكی بەرزی قوڕقوشمیان (Lead) تێدایە، یارمەتیدەرە.
كەمخوێنی دەتوانێت حاڵەتێكی مەترسیدار بێت، بۆیە گرنگە سەردانی پزیشك بكەیت ئەگەر پێت وایە لەوانەیە تووشی كەمخوێنی بوویت. كەمخوێنی دەتوانرێت بە پشكنینی خوێن دەستنیشان بكرێت، چارەسەریش لەسەر بنەمای هۆكاری بنەڕەتی كەمخوێنی دەبێت.

دەرئەنجام /

ئەوەی تێبینم كرد لەكاتی نوسینی ئەم وتارە ئەوەیە كەوكەمخوێنی دەتوانێرێت رێگری لێبكرێت بۆ ئەوەی كەتووش نەبین ،بەڵام ئەویش دەبێت كومەڵێك رێنمای هەیە كەدەبێت جێبەجێی بكەیت ئەگەرنا كەمخوێنیەكە زۆر زیاتر دەبێت كۆنتڕۆلكردنی زۆر زەحمەت دەبێت چونكە هەر پشت گوێی بخەی ئەوە رووبەرووی مردن دەبیتەوە چونكە كەمخوێنیش كوشندەییە.

سه‌رچاوه‌ :

U.S. Department of Health and Human Services. (n.d.). Anemia – what is anemia? National Heart Lung and Blood Institute. Retrieved July 2022, from https://www.nhlbi.nih.gov/health/anemia

Low Red Blood Cell Counts: Anemia. American Cancer Society. (n.d.). Retrieved July 2022, from https://www.cancer.org/treatment/treatments-and-side-effects/physical-side-effects/low-blood-counts/anemia.html

Chaparro, C. M., & Suchdev, P. S. (2019, August). Anemia epidemiology, pathophysiology, and etiology in low- and middle-income countries. Annals of the New York Academy of Sciences. Retrieved July 2022,

https://www.nrttv.com/nrt2/detail2/12143
https://pzishk.com/%DA%A9%DB%95%D9%85%D8%AE%D9%88%DB%8E%D9%86%DB%8C-%D8%AC%DB%86%D8%B1%DB%95%DA%A9%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%8C-%D9%87%DB%86%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DB%95%DA%A9%D8%A7%D9%86%D8%8C-%D9%86%DB%8C%D8%B4%D8%A7%D9%86/

https://zaniary.com/blog/65704063b690a/%D8%AC%DB%86%D8%B1%DB%95%DA%A9%D8%A7%D9%86%DB%8C-%DA%A9%DB%95%D9%85%D8%AE%D9%88%DB%8E%D9%86%DB%8C
https://politicpress.com/76214/
https://books.google.iq/books?id=HzdgDwAAQBAJ&pg=PA222&dq=anemia+pdf&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&source=gb_