بۆچی لە جەنگی جیهانی دووەمدا ئەڵمانیا بەریتانیای داگیر نەكرد

زەیتون مەلا ساڵح
قوتابی بەشی مێژوو قۆناغی چوارم / زانكۆی سۆران

جەنگی جیهانی دووەم ١٩٣٩-١٩٤٥ :

جەنگی جیهانی دووەم، ململانێیەكی جیهانی بوو كە لە ساڵی ١٩٣٩ تا ١٩٤٥ بەردەوام بوو و زۆرینەی گەلانی جیهان تێیدا بەشدار بوون. بە یەكێك لە ڕووداوە هەرە گرنگەكانی مێژووی دادەنرێت. شەڕەكە بە پلەی یەكەم لە نێوان دوو بەرەدا بوو: هاوپەیمانان كە وڵاتانی ئەمریكا، یەكێتی سۆڤیەت، بەریتانیا و چین فەرەنسای لەخۆدەگرت و بەرەی ناوەند، بە پلەی یەكەم ئەڵمانیا، ئیتاڵیا و ژاپۆن. بوون شەڕەكە لە ١ی ئەیلولی ساڵی ١٩٣٩ دەستیپێكرد، كاتێك ئەڵمانیا هێرشی كردە سەر پۆڵەندا، ئەمەش وایكرد بەریتانیا و فەرەنسا شەڕ لە دژی ئەڵمانیا ڕابگەیەنن.
هیتلەر لە ئەڵمانیا، لەساڵی “١٩٤٠”دا باڵادەستیی سەربازی لە كیشوەرەكە بەدیهێنا. دوای ئەوی پۆڵەندای داگیر كرد بارودۆخەكە بۆماوەیەكی كاتی هێور بوەوە، ئەو ماوەیە پێیدەگوترا (الحرب الزائغە). هیتلەر پێی بوابوو لەوانەیە بەریتانیا هەوڵێك بۆ ئاشتی بدا، وەلەوە دەترسا بەریتانیا هێزەكانی خۆی لەبەهاری ساڵی ١٩٤٠” دا بنێرێت (نەرویج)، بۆیە لەترسی دابەزینی هێزەكانی بەریتانیا، شەڕێكی كت و پڕی بەرپا كرد، كە هەریەك لە وڵاتانی ( هۆڵەنداو بەلجیكاو فەڕەنسای گرتەوە).

هێرش بۆ سەر فەڕەنسا:

بە سەركەوتنەكانی ئەڵمانیا لە ناوچەكانی زەوییە نزمەكان ، بارودۆخی نێوەخۆیی فەڕەنسا تادەهات ئاڵۆزتر دەبوو و بەرەو شڵەژانێكی سیاسی دەچوو ، یەكریزی ناوخۆی فەڕەنسا پەرتەوازە بوو ، لەلایەكی تریشەوە سوپای فەڕەنسا هەرچەندە لە ڕووی ژمارەوە لە سوپای ئەڵمانی كەمتر نەبووە بەڵام لەرووی چەك و پلان و سەركردایەتییەوە دواكەوتوو بوو ،چونكە لەو كاتەدا سوپا لە ژێر دەستی چەند ژەنەڕاڵێكی دواكەوتوی سەردەمی جەنگی یەكەمی جیهاندا بوو، كە كەمتر لە شێوازی نوێی جەنگ شارەزا بوون، بۆیە زۆرینەی ئەو سەركردە سەربازییانە لایەنگری ئاگربەست بوون، بەڵام لەو كاتەدا یەكێك لەسەركردە سەربازییە بەناوبانگەكانی فەڕەنسا كە (ژەنەڕاڵ شارل دیگول) بوو، دژ بە بیرۆكەی خۆ بەدەستەوەدان و ئاگر بەست بوو، ئەو هەوڵیدا چاكسازی لە سوپادا بكات و لە بەرگری بەردەوام بێت ، بۆیە سوپای فەڕەنسی هەوڵیان دا هێڵەكانی بەرگری خۆیان لە سەر سنورەكانی باكور و باكوری رۆژهەڵات توند و بەهێز بكەن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا نەیانتوانی بەر بە هێرشی بەرفراوانی ئەڵمانەكان بگرن، ئەوە بوو سوپای هاوپەیمانان لە ئەنجامی هێرشەكانی ئەڵمانیاوە بوون بە دوو لەتەوە و سوپای فەڕەنسیش دەستی بە پاشەكشە كرد، كە ئیتاڵیا دوای ئەوەی زانی ئەڵمانیا روو لە سەركەوتنە، بۆ ئەوەی لە دەستكەوتەكان بێبەش نەبێت شەڕی لەدژی هاوپەیمانان ڕاگەیاند، ئەمەش ئەوەندەی تر كێشەی فەڕەنسای قوڵ كردەوە ، هەر بۆیە هێرشە بەردەوامەكانی ئەڵمانیا بەرەو پاریسی پایتەخت چوو فەڕەنسیەكانیش ناچار بوون پایتەختی وڵات بۆ شاری (تور) بگوازنەوە و دوای ئەوەش بیبنە شاری (بۆرد) و داوای یارمەتیش لە بەریتانیا و ئەمریكا بكەن لە هەمان كاتیشدا بیریان لە ئاگربەستیش دەكردەوە، بەڵام بارودۆخەكە رۆژ بە رۆژ دژوارتر دەبوو، بەتایبەتی دوای ئەوەی ئەڵمانەكان چونە ناو شاری پاریسەوە،
دوابەدوای شكست هێنانی فەڕەنسا و كشانەوە لەجەنگدا، بەریتانیا كەوتۆتە بەر هەڕەشە و ترسی ئەڵمانیا لەبەر ئەوی بەتەنها لەگۆڕپانەكەدا ماوەتەوە، بۆیە بەشی هەر زۆری شارەزایانی سیاسیی و سەربازی لەوكاتەدا پێیان وابوو بەریتانیا شكست دەهێنێت، لەبەر ئەوی بارودۆخی (بەریتانیا) لەوكاتاندا زۆر خراپ بوو، چونكە لەلایەكەوە زەرە و زیانێكی زۆری بەركەوتبوو لەجەنگەكانی پێشووتردا، لەلایەكی تریشەوە كشانەوەی فەڕەنسا تەرازووی هێزی بەلای ئەڵمانیانیەكاندا خستبوو، بەڵام ئەوەی بەریتانیاكانی هێشتۆتەوە ئەو بەرگریو خۆڕاگرییە بوو كە نواندیان، بەتایبەتی دوای هاتنە سەركاری حكومەتی (چەرچڵ) لەئایار ١٩٤٠، توانی بەریتانیا لەم جەنگە یەكجاریە ڕزگاری بكات.

هێرشی بۆ سەر بەریتانیا:

دوای ئەوی ئەڵمانیا ئاگربەستێكیان خستە بەردەم بەریتانیا، وڵاتەكە دەبوو دان بنێت بە دەسەڵاتی ئەڵمانیا لە كیشوەری ئەورووپا، بەڵام بەریتانیاكان ڕازی نابوون (چەرچڵ) لە گوتارێكیدا لە ١٨ی حوزەیرانی ساڵی ١٩٤٠دا ئەوەی ڕاگەیاند كە بەریتانیا بە پشتوانی خۆی درێژە بەم جەنگ دەدات. هەر بۆیە هیتلەر پلانێكی جەنگی بەناوی ( پڕۆسەی شێری دەریا)وە بۆجەنگ لەدژی بەریتانیا داڕشت، كە ناوەڕۆكی پلانەكە بریتی بوو لەپڕۆسەی دابەزین لەبەرەیەكی بەرفراوانی كەنارەكانی بەریتانیا و دواتریش هێرشكردن بۆ داگیركردنی لەندەن، پلانەكەیان بەهێرشێكی زۆر چڕ و توند دەستی پێكرد، بەریتانییەكان بە (شەڕی بەریتانیای)ناویان دەبردە، ئەوەبوو لە ١٢ی ئاب تا ٣٠ی یلوولی ١٩٤٠ هێرشە ئاسمانیەكانی ئەڵمانیا بۆ سەر بەریتانیا بەردەوام بوو، كەگەورەترین جەنگی ئاسمانی بوو لەمێژوودا و ئەڵمانیەكان نزیكەی سێ هەزار فرۆكەیان بۆ ئەو جەنگ تەرخان كردبوو، كە سەرەتای هێرشەكە، بەهێرش بۆ سەر كاروانی كەشتیە بازرگانییەكانی بەریتانیا دەستیان پێكرد ، دوای ئەوەش بۆ سەر شارە كەنارییەكانی باشووری رۆژهەڵاتی بەریتانیا، ئینجا بۆسەر رادار و ئامێر و چاودێریكەرەكان، دواجاریش هێرشیان كردە سەر كارگەكانی فرۆكە و زەخیرە و چەك، لە ٧ی ئەیلوولدا ئەم هێرشانە گەیشتە لوتكە، كاتێك كە ئەڵمانیا بڕیاریدا هێرشكە بەچڕی بخاتە سەر لەندەنی پایتەخت، ئەوەبوو لە ١٧ی ئەیلوولی ساڵی ١٩٤٠ بەدواوە بە شەو ڕۆژ بۆردومانە ئاسمانییەكان لەسەر لەندەن بەردەوام بوون، دواتر هێرشەكانی بەرەو شارە پیشەسازییە گەورەكانی وەك (بێرمینگهام و مانچستەر و شەفێلد)دەستیان پێكرد، كە لەم هێرشانەدا بەهەزارارن كەس كوژران و زیانێكی زۆر گەورەشی خستەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بەریتانیا بەهۆی ئەو تۆڕە رادارە بە هێزەی كە هەیانبوو، هاوكات ئەو خۆڕاگرییە بێ وێنەییەنەوە، توانیان خۆیان لەبەردەم هێرشەكانی هیتلەر رابگرن و دڕێژە بەجەنگ بدەن، هەر بۆیە هیتلەر بڕیاری دا بە شێوەیەكی كاتی پڕۆسەی داگیركردنی بەریتانیا رابگرێت و لە بری ئەوە سوپاكەی رووبكاتە سۆڤێت بۆ ئەوەی دەست بەسەر ئەو دەرامەتە سروشتی و كانزا زۆرەی رووسیا كە هەیەتی بگرێت، تابتوانێت لەڕێی سوود وەرگرتن لەو دەوڵەمەندییەی سۆڤێتەوە بەریتانیاش داگیربكات ، ئەمەش یەكەم وەرچەرخانی گەورەی بوو لە رەوتی رووداوەكانی جەنگی دووەمی جیهانی، كە بەریتانیای والێكرد زیاتر سوور بێت لەسەر بەرگریكردن و لەدوا ئەنجامیشدا ئەڵمانیا ناچاركرد تاك تاكە لەبەرەكاندا شەڕ بكات.

لەكۆتاییدا:
بەریتانیا لەبەر ئەوەیە رۆژی لێ ئاوا نابی لەبەر ئەوەی داگیرگەی زۆرە بوو،بەڵام (ئەدۆڵف هیتلەر)، سەرەڕای ئەو پلان و ئامادەكارییەی بۆ داگیر كردنی بەریتانیا داناوە پلاندانانی بۆ بەریتانیا لەڕێگای پلانی شێری دەریاوە بوو كە زیاتر پشتی بە هێرشیە ئاسمانییەكان بەستبوو بۆ لاوازكردنی بەرگرییەكانی بەریتانیا پەكخستنی هڵێەكانی دابینكردن كەدواتر بێ ئەنجام بوو، هەروەها بەهۆی خاڵی ترەوە لەدیارترینیان ئەوە بوو هێزی دەریای ئەڵمانیا ئەوەند هێزی دەریای شاهانەی بەریتانیا بەهێز نابوو، هەروەها سوپای ئەڵمانی پێویستی بەسەرچاوەكی لۆجستی هەبوو ئەویش گواستنەوە سەربازە بەسەر كەناڵی ئینگلیزی. چونكە لەو كاتەدا پێویست بەكۆنتڕۆڵكردنی ئاسمانیەكان هەبوو بۆ پاراستنی سەربازەكانی و كەشیتەكانی. گۆڕینی پلانەكە بە ئامانجێكی تر ئەویش یەكێتی سۆڤیت بوو ویستی لەشكركێشی بۆ سەر ئەو بجوڵێنت، بە كەم سەیركردنی بەریتانیا لەلایەن هیتلەرەوە، باردۆخی خراپی كەش هەوا، هەروەها ئیرادەی بەهێزی خەڵكی بەریتانیا و حكومەتی بەریتانیا، ڕۆڵی سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی بەریتانیا (وینستن چەرچڵەوە)، ئەمانە هەمووی بەیەكەوە هۆكارەك بوون بۆ ئەوی (هیتلەر)ناتوانێت بەریتانیا داگیربكات.

سه‌رچاوه‌ :

کوردی

1ــ زلهێزەکان لە جەنگی یەکەمی جیهانیەوە تا کۆتای جەنگی سارد(١٩١٤_١٩٩١)، نوسینی:سامان حسێن ئەحمەد، چاپی یەکەم: ٢٠١٢.

2ــ ململانێیە نێودەوڵەتیەکان لە سەدەی بیستەمدا، نوسەر: د.محمد ئیحسان ، وەرگێرانی: ئاسۆ کەریم، کامەران مەنتک . چاپی یەکەم ٢٠٠١

3ــ جەنگی جیهانی دووەم ، نوسینی:ڕەمەزان لاوند ، وەرگێرانی:سەفین لاوچاک، چاپی دووەم ٢٠١٠

4ــ دوو جەنگی جیهانی ، نوسینی: داڤید کیڵینگرەی، لەئینگلیزیەوە: مەعصومه طرفە ، لە فارسیەوە:ئاگری ئەفشین ،چاپ: ئەلیکترۆنی ٢٠١٧

٢-عەرەبی:-

ساعة في حیاة 26 هتلر، المؤلف:شریف سامي، الكتب الإلكترونية