هەدیە كەنعان
قوتابی زانكۆی سۆران/بەشی مێژوو – قۆناغی چوارەم
دەمەوێت لێرەوە لەسەر یەكێك لەو بابەتە پڕ بایەخ و سەرنج ڕاكێشانەی مێژووی كورد بدوێین، ئەویش (كۆماری كوردستانی سوور) ە، چیرۆكی دامەزراندنی ئەم هەرێمە دەكرێت بڵێین مێژوویەك بووە پڕ لە نەهامەتی و بەسەرهاتێكی ناخۆشی گەلی كورد بووە، كە ئێستاش ئەو برینە لە دڵی میللەتەكەدا ماوەتەوە.
پێشتر هەر دوو ناوچەی ( جوانشێر و زەنگەزور) ، یەكیان گرت بە فەرمی كرانە ناوچەی كوردستان، بە ناوی (كوردستانی سوور ) ناو دەهێنرا ، كوردستانی سوور ؛ هەرێمێكی ئۆتۆنۆمی نیمچە سەربەخۆ بوو زمانی كوردی بە شێوازێكی دیار تێدا بەكار دەهێنرا ، كە (لە 7ـی حوزەیرانی١٩٢٣ ) دا دامەزرا، ئەو هەرێمەی نزیكەی (٥٢٠٠)كم چوارگۆشەیە، “لاچین “ پایتەختەكەی بوو .
هەندێك لە سەرچاوەكان دەڵێن كە (سوور) هێمای یەكێتی سۆڤیەت بووە (بۆیە كوردستانی سوور ) بە واتای (كوردستانی سۆڤیەت ) دێت . كوردستانی سوور “ هەر لە خۆیەوە دروست نەبووە، لە ڕابردوودا لە قەوقاز و ئازەربایجان ئەو شوێنانە كورد تێدا ژیاوە زیاتر دوای جەنگی یەكەمی جیهانی یەكێتی سۆڤیەت دەستێكی باڵای هەبوو لە پێكهێنانی ئەو كۆمارە كوردییە، كە چەندین ئامانجی لە پشتەوە بووە :
١.بۆ ڕاكێشانی سۆز و عاتیفەی كوردەكان بە لای خۆیدا .
٢.یان بۆ پشتیوانی كردنی سۆڤیەت و ڕاپەڕین دژی داگیركەرانیان بكەن سۆڤیەت پشتیوانی گەلانی ئەو ناوچەیەی دەویست.
٣.یەكێك لە سەرچاوەكان دەڵێت كە دەبووە بنكەیەك یاخود ناوەندێكی گرنگ بۆ بڵاوكردنەوەی بیری بەلشەفی لەنێو كوردانی دەرەوەی یەكێتی سۆڤیەت .
دواتر وەك هەوڵێك بۆ تواندنەوەی كۆماری كوردی، ساڵی (١٩٢٩) كۆتایی پێ هێنرا گۆڕانكاریی بوو بۆ دەوڵەتی سۆڤیەت دوای بەهێزبوونی دەسەڵاتی ستالین ڕووی ناشیرینی ئەو گۆڕانكارییانەش بە دەركەوتن .
سەرەتا دەوڵەتەی لە ئازەربایجان كە دامەزراندبوو تەنیا كردییە ناوچەیەك چونكە پێشتر كە دای مەزراندبوو بۆ ئەوەی بوو كە ئەو ناوچانە یەك بخات و بكەونە ژیر دەسەڵاتی ئینگلیز و یەكێتی سۆڤیەت، دەڵێن كە هۆكاری لەناوبردنی ئەو كۆمارە ،ئەوە بوو كە ستالین سەرۆكی یەكێتی سۆڤیەت ؛ دەیویست ئەو پەیوەندییە باشەی دواتر هەیبوو لەگەڵ” كەمالیەكان” لە توركیا و دۆستایەتی لەگەڵ “ڕەزا شای “ ئێران ، بووە هۆی كەمی چاو برینە سەر ئەو كۆمارە و ئەوە ناوچانە وە سۆڤیەت پشتگیری ئەو وڵاتانەی دەوروبەری كرد كە هەمیشە لە هەوڵی سەركوتكردن و لەناوبردنی كوردەكان بوونە .
لە كۆتایییەكاندا لە ساڵانی (١٩٣٧) تاكوو شەستەكانیش هەر لە هەوڵی ڕاگوازانی كوردانی ئەو ناوچەیەدا بوونە و (كۆماری كوردستانی سوور ) لە ناو برا . كورد دووبارە تووشی دەربەدەری و سەركوتكردن بووەوە لە لایەن بێگانە وەكوو هەموو جارەكانی تر بە هەر هۆكارێك بێت ، ڕاستە تا ڕادەیەك كۆمارەكە یاخود دەوڵەتەكە سەربەخۆ بووە بەڵام هەر لە ژێر ئینتیدابی وڵاتانی زلهێز بووە تا ڕادەیەك ، كە دواتر بە شكان و نەهامەتی كوردەكان لەناوبردنی كۆماری كوردی كۆتایی هات. جیا لەوەش ستالین بوونی كوردەكانی لەسەر سنوورەكانی بە هەڕەشە بۆ سەر یەكێتی سۆڤیەت دەزانی. هۆكاری تریش هەن كە ڕەنگە وای لە ستالین كردبێت كوردستانی سوور هەڵبوەشێنێتەوە، بەو پێیەی دامەزراندنی هاوكات بووە لەگەڵ هەڵگیرسانی زۆرێك لە ڕاپەڕینەكان لە سەرانسەری كوردستان (شێخ مەحموود، سمكۆ شكاك، شێخ سەعید ) ئەوانە، بۆیە نەیدەویست ناهاوسەنگی ڕوو بدات لەو ناوچانە . وە دامەزراندنی كوردستانی سوور ، ڕێگریكردن بوو لە بەركەوتنی ڕاستەوخۆیان لەگەڵ ئازەربایجان دەكات، و مافی ئەرمەنییەكان لە قەرەباخیش لە ڕێگەی… پەیوەندیكردن لە ڕێگەی “كۆریدۆری لاچین” لەگەڵ كۆماری ئەرمینیا .
سه‌رچاوه :
