محه‌ممه‌د ته‌ڵعه‌ت
قوتابی قۆناغى چواره‌م له زانكۆى سۆران / بەشی مێژوو
لەم وتاردا هەوڵمانداو تیشك بخەمە سەر لایەنی فەرهەنگی و ئەدەبی دەوڵەتی (عوسمانی) لەسەدەی 13 دا بۆ ئەوی ئاشنایەتی لەڕوو ئەدەبیەوە لەگەڵ ئیمپڕاتۆریەتەكدا دروست بكەین، جیاوازتر لەڕووی مێژوویەكەیەوە.
چالاكییە ڕۆشنبیری و ئەدەبییەكان لەسەردەمی دەوڵەتی عوسمانی لەسەدەی 13 ی زایینیدا :
دەوڵەتی عوسمانی مێژووكی بەرفراون و دوور و درێژی هەیە، هەر لەساڵانی ١٢٩٩ لەسەر دەسەڵات بوون تاكو ساڵی١٩٢٣كە كۆتایی بەدەوڵەتی عوسمانی هات، لەشوێن كۆماری توركیای ئێستا دامەزراوە. بۆ تێگەییشتن لە مێژووی ئەم فەرهەنگی توركی عوسمانی، پێویستە بگەرێینەوە بۆ دواوە تا وەكوو تایبەتمەندییە سەرەكییەكانی ئەم هەردوو پێكهاتە بنەڕەتییانە باس بكەین: ئەوانیش فەرهەنگی تورك، پێش ئیسلام بەر لەگەییشتنیان بۆ ئەنادۆڵ، پاشان فەرهەنگی ئیسلامی كە پێشتر ناسرابوون بە فەرهەنگی عەرەبی-فارسی. كە تێكەڵاوبوونە بە نەریتیە ئەدەبییەكانی توركی و بووەتە هۆی ئەوەی كە میراتێكی زیندوو بێت تا ئەمڕۆش دەنگدانەوەی لەگەڵ خوێنەراندا هەیە. ئەدەبیاتی سەردەمی عوسمانی بەشێكی گرنگی ئەدەبی توركیە و خاوەنی میراتێكی دەوڵەمەندی كلتوریە. ئەم قۆناغە لە سەدەی (نیوەی سەدەی ١٣زاینی)دەستی پێكرد تا سەرەتاییەكان سەدەی (١٤زاینی) بوو لەوە پەرەی سەندە تا سەرەتای سەدەی (٢٠) بەردەوام بوو. ئەدەبیاتی سەردەمی عوسمانی چەندین جۆری جیاوازی بەرهەمهێناو چەندین وشەی بە زمانەكەیان ناساندوه لەم بابەتەدا دەتوانن زیاتر دەربارەی ئەدەبیاتی سەردەمی عوسمانی بزانن لەسەدەی (١٣ز)دا.
شاڵاوی مەغۆلەكان:
مەغۆلەكان لەنیو سەدەی سیانزەهەم دەستیان بەسەر دەوڵەتی سەلجووقی لە ئێراندا گرت و سەلجووقییەكانی ئەنادۆڵیان ناچار كرد خۆیان تەسلیم بكەن، بۆ هۆكارەی گۆڕانكارییەكی كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی قووڵ ببێتەوە. لەدواییدا بـووە هۆی هاتنی گرووپێكی نوێ كۆچەریی توركەكان دوای مەغۆلەكان و ئەو پشێوییە بەردەوامانەی كەناوچەكەی تەنیبوەوە هەر زوو ناوچەكەی دابەشی سەر میرنشینەكان كردە، لە دەرئەنجامی ئەمەدا لێژ بوونی فەرهەنگی عەرەب-فارس لە سەرانسەری “ئەنادۆڵ” بووە هۆی دەركەوتنی فەرهەنگێكی نوێی میللی، یان نیمچە میللی، كەئەمش بەدەربڕینی زمانی توركی شكایەوە، لە لایەكی تر لەئەنجامی ناسەقامگیری ناوچەكەدا بوە هۆكارەی دەركەوتن و پەرەسەندی (سۆفییزم) هەر لەگەڵ گەیشتنی دەروێشە توركەكان لەئاسیای ناوەڕاستەوە.هەروەها ئەو كاتە بوو كە گەشەكردنی لە زمانی توركی لەشارەكاندا ڕوویدا، كە ئەمەش دواتر پێویست بەنووسین بوو، تاكە زمانی فێركاری بێت لە قوتابخانە ئیسلامییەكانی سەردەمی سەلجوقییەكان، وەك زانستەكانی فیقهی شەریعەت و هەموو بابەتەكانی زانستی و ئەدەبی ئیسلامی تەنها دوو زمان دەخوێندران و دەنووسران ئەویش عەرەبی و فارسی بوو، هەرچی زمانی توركی بوو تەنیا وەك زمانێكی ناوچەییی و هەژار چاوی لێ دەكرا لەقوتابخانەكاندا نەدەخوێنرا. ئەگەر بمانەوێت ئەدەبی توركی وەك ئەدەبیاتەكانی تر دابەش بكەین بەسەر سەردەمەكاندا، بۆمان دەردەكەوێت كە ئەمە كارێكی ئاسان نییە، وە ئەومان لەبەرچاو بێت كەمێژوونووسانی ئەم ئەدەبیاتە یان زانایانی توركی بە جورێك جیاوازبوون كە ئێمە لەنێو مێژوونووسانی وەكو ئەدەبیاتەكانی تردا ئاشنای نین، وەك ئەدەبیاتی فارسی و عەرەبی، بۆ نموونە ئەگەر لەسەر یەك یان دوو سەردەمیش ڕێكبكەوین، لەسەر سەردەمەكی تری ڕێك ناكەوین.
دۆخی ئەدەبی لەسەدەی (١٣):
ئەدەبیاتی عوسمانی مامەڵەی لەگەڵ ئەو مەبەستانەدا دەكرد كە گوزارشت لە سۆفیگەری دەكەن، چونكە لەو ژینگەیەدا گەورە بووە كە فەرمانە سۆفیگەرییەكان و فێركارییەكانی سۆفیگەری تێیدا بڵاوبوونەتەوە. بۆ قبوڵكردنی ئەم ڕەوتە روحییە گرنگترین تیۆڕی سۆفیگەری كە لە ئەدەبیاتی عوسمانیدا مامەڵەی لەگەڵدا كراو، چ بەشە (دیوانییەكەی) و چ بەشە جەماوەرییەكەی، “تیۆری یەكگرتوویی بوون بوو. لەماوەكانی سەدەی سێزدەهەمی زایینیدا چەندین ڕێبازی سۆفیگەری لە ئەنادۆڵ دەركەوتن. گرنگترینیان ڕێبازی (بەكتاش) یاخود حاجی بەكتاش. ئەدەبیاتی سۆفیگەری لەم سەردەمدا ئامانجەكی ئایینی هەبوو بەڵام لەسەرەتادا زمانی نووسین بە زمانێكی توركی نووسراو، لە ئەنادۆڵ دا” بەكار هێنراو و لەم سەردەمدا زمانی (فارسی) هێشتا هەر باوبوو لەهەموو شوێنكدا بە زۆرینە زمانی خوێندەواری و كارگێڕی بوو هەر وەكو لەسەرەتادا كە ئاماژەم پێدابوو كە زمانی فارسی لەناوەندكانی خوێندندا دەخوێندرا بەتایبە لەڕووی ئەدەبی و ئیسلامی هەروەها هاتۆتە نێو زمانی توركی تا بۆتە زمانێكی كارگێڕی لەساڵی (١٢٧٧)، لەمیرنشینی محمەمەد قەرەمانئۆغلۆ كەلەقۆنیە دەسەلاتدار بوو. بەپێ سەرچاوەكان كە ئاماژە پێدەكرێ هەوڵی دا بۆ بڵاوكردنەوەی ئیسلام و قووڵكردنەوەی باوەڕی ئیسلام لەناوەندی توركیدا كە نوسەرە بەراییەكان بەم زمان توركیە نوسیەوە، تاكو بۆتە زمانێكی زۆرینەی دانیتشوان. لە ماوەی سەدەی (١٣) كە مەولانا جەلادینی ڕۆمی هەبوو نووسراوەكان هەربە زمانی فارسی و عەرەبی نوسیەوە، بە بەراورد بەسەرچاوەكان سەرەتایی ئەم سەدەیە جەلالەدینی ڕۆمی كوڕەكی سوڵتان وەلید یونس ئیمرە احمد فەقێ، كە پێشەنێگێكی دیاربوون لەگواستنەوەی بیرۆكەی سۆفیگەری.
١-مەولانا جەلالەدینی ڕۆمی(١٢٠٧-١٢٧٣ز): بەناوبانگترین شاعیری سۆفی فارسی بوو لەم سەردەمدا هەر لە تەمەنی لاویەتیدا هاتۆتە ئەنادۆڵ لەوێش میتۆدەكەی خۆی كە بەمیتۆدی مەولەوی ناسراوە بڵاو دەكاتەوە و بەزمانی فارسی كتێبكی هەیە بەناوی (المثنوی)، كە بەگرنگترین كتێبی سۆفیگەری دا ئەندرێت. هەروەها لەهەندێك سەرچاوەی تریشدا باسكراوە كە شعری بەتوركی نوسیوە هەرچەند زمانی توركی كاریگەری تەواوەتی نیە بەڵام شعركانی (٥٠)هەزار بەیت بە شێوازی غەزەل و لەكۆمەڵەی خۆیدا بەناوی “شمس الحقیق” (یان شەمس تەبریزی) یاخود ناسرابوو بە”الدیوانی المعروف”. كە لە بەیتەكانی نیو بە توركی نوسیوە نیوەی بە فارسی نوسیوە گەر بەراورد بكەین بە سەرچاوەكان دەبین وەلیدی كوڕیش بەهەمان شێوازی باوكی كردوە كە لەبیتەكیدا نیو بەفارسی نوسیوە نیوەكی دووەمی توركی بووە (٧٦)بەیتی بەزمانی فارسی لە مەسنەوی بەناوی “بادە” دووبەیتی لە بەزمانی توركی نوسیوە كەلە مەسنەوی ناسراوە بەناوی “رباب نامە”. كە لەدوو سەرچاوەی جیاواز بەم شێواز ئاماژەی پێكراوە.
٢-سوڵتان وەلید (١٢٢٦-١٣١٢): كوڕی مەولانا جەلالەدینی ڕۆمی بوو وەكو سەرۆكی ڕۆحیی تەریقەی مەولەوی هاتۆتە سەركار، هەوڵیدا بۆ ئەوەی لەناو تێكستە و نوسراوەكانیدا كە بە فارسیە، سەد هۆنراوە بەزمانی توركی بنووسێتەوە لەسەرچاوەكی تریش ئاماژەی پێكرابوو كە غەزەڵێكی هەیە لە (١٣)بەیت بەزمانی فارسی بوو ئەوەی تریش لە زمانی توركی پێكهاتبوو. یەك لە نمونەكانی شعری سوڵتان وەلید دەڵێت:”من نەمدەزانی ئێوە دیار و شاراوە بوون لە جیهانی ئێمە- دەمزانی كەتۆ هەموو نیشانەیەك بوویت لە جیهانی ئەوان- چاوەكانیان دەكرایەوە ئەی دڵێك كە بەدوایدا دەگەڕێت- ڕوو لە ئەو بكە بیستن ئەی پەروەردگار ڕەحمم پێ بكە و میهربان بە لەگەڵم- وچاوەكانم بكەرەوە تا بەڕوونی بتبینم- و با وەك دڵۆپێیك بم كە لەدەریادا تێكەڵ دەبێت- تا دەریا و دلۆپەكە یەك بگرن و ببنە یەك” كەئەمەش یەك لەشعرەكانی سوڵتان وەلید بوو.
٣-ئەحمد فەقێ: پێش ئەوە دەورووبەری ساڵی (١٢٣٠) دەرووێشێك بوو لە مەرتەبەیەك قەسیدەیەكی زۆر دڕێژ بەزمانی توركی نوسیوە لەبارەی گۆڕینی ڕەوشی سەر زەوەی لێرە و لەوێ؛ كە كتێبەكی بەناوی چەرخنامە واتەكی كتێبی فەلەكناسی یان ڕیسالەی فەلەكناسی كە لە سەرەتاییەكانی ئەم سەدەیەدا ئاوازی بۆ داناوە وكاری دڕێژتر و زۆر تەواوتر، كاری “شەیاد حەمزەیە” دەكرێ یەكێك بووبێ لە موریدەكانی خۆی. لەماوەی سەدەی (١٣)ژیاوە لەسەر سۆفیگەری و ئایین و حیكمەت شعری هەبوو پێنجیان بەشێواز سیفات و یەكێكیان غەزەڵێك بوو بەزمانی توركی و فارسی.
٤- یوونس ئیمرە(١٢٤٠-١٣٢٠): لەدەوروبەری ساڵی ١٢٤٠لەدایك بوو، لەتەمەنی (٨٠)ساڵی كۆچی دوایی كردوە. هەرچەند لە سەرچاوەیەك ئاماژە پێكرابوو كە ساڵی لەدایك بوونی نەزانراوە، بەڵام وتراوە كە لە پەیڕوەكارانی دەروێش تابدۆك بابا بووە كەلە ناوچەی ڕووباری سەكاریا، لە شوێنك لە نێوانی ئەنقەرە و ئیسكی شەهردا ژیاوە. ئەم قۆناغە هاوكاتە لەگەڵ كۆتایی هاتنی دەوڵەتی سەلجوقی و سەرەتای سەردەمی سوڵتان عوسمان غازی، یوونس ئیمرە بە باشی ئاگاداری پێگەی مەولان جەلەلادین ڕۆمی بوو زۆریش پێیزانینی هەبوو، بەم شێوەیەی لە بارەی ئەوەوە ووت:” با مەولانە سوڵتانەكەمان تەماشامان بكات، چونكە نیگای بەختەوەرەكەی ئاوێنەی دڵمانە”. بە یەكەمین شاعیری بەكتاشی دائەنرێت، كە كاریگەرییەكەی زۆرتر لە دەربڕین ئەدەبی بەكتاشیدا دیار. یونس ئیمرە هەر كاریگەری بەسەر شاعیران بەكتاشەوە نابوو بەڵكو كاریگەری بۆ هەموو فەرمانگە سۆفیگەرییەكانی دیكەش گرتۆتەوە.
لە كاتی لێكۆڵینەوە لە نووسینەكانی سۆفییەكان بۆمان دەردەكەوێت كە یونس ئیمرە دەگەڕێننەوە بۆ رێبازە سۆفیگەرییەكانیان. هەندێكیان دەیانگوت بەكتاشی و هەندێكیشیان بانگەشەی ئەوە دەكەن كە قزڵباش و مەزهەبەكانی تری سۆفییە كە لە خاكەكانی توركیادا بڵاوبوونەتەوە. بۆیە بە یەكێك لە نووسەرە توركەكان دادەنرا، شاعیری توركەكان، كە ڕەوتی ئیسلامی لە شیعری توركی عوسمانیدا داهێنا. وەك چۆن هەوڵی بڵاوكردنەوەی بنەماكانی ئایینی ئیسلامی و پرەنسیپە دروستەكانی لە بزووتنەوەی شیعریدا كە سەركردایەتی دەكرد ئەم نووسەرە ڕاست دەكات كە ئەمەی وتووە، بەو پێیەی هەركەسێك شیعری یونس ئیمرە بخوێنێتەوە؛ ئاماژە بەوە دەكرێت كە پابەندە بە فەرمانەكانی شەریعەتی بەرزەوە. هەروەها ئایەتەكانی قورئانی پیرۆزی لە شیعرەكانیدا جێگیر كردووە. بە حیكمەت و ئامۆژگاری باش بانگی ڕێبازی پەروەردگاری كرد. ئیماندارێكە متمانەی بە خودا و پێغەمبەرەكەی هەیە. پابەندە بە بنەماكانی سوننەتی ڕێزدار لە وردترین تایبەتمەندییەكانیدا. یونس شانازیی بە نووسینی كۆمەڵەیەكەوە دەكرێت كە شیعری ناسراو بە “الهیلار” لەخۆدەگرێت. تیایدا لەگەڵ پەروەردگاری خۆی قسە دەكات و داوای لێدەكات گوناهەكانی لاببات. وە لەگوناهەكانی خۆش ببێت. ئەویش دەیخاتە ناو كۆمەڵەی عاشقانی حەقیقەتەوە. یونس فەرمانەكەی بۆ “پەیامی ئامۆژگاری” گەڕاندەوە. كتێبێكی ئەدەبییە بە شێوازی مەسنەوی. كاریگەرییەكی پەروەردەییە. چونكە لێكدانەوە و ئامۆژگاری و حیكمەت و وانە و وتاری تێدایە. ئەمەش بەڵگەیە لەسەر ئەوەی كە زانایەكە كاریگەری ڕێبەری هەیە. شتێكی تر كە باسی دەكەین لەم شاعیردا ئەویش جیا لەسەرچاوە ئەدەبیە توركیەكاندا باس لەوكرابوو ئەو لەسەردەمی عوسمان غازی،ئورهان غازی كەناسیوە، لە لایەكی تریش كە هاوچەرخی سۆفیگەرەكان بووە، چاوی بە مەولان جەلەلادین ڕۆمی و جەیكلی بابا و پاڵم سوڵتان شێخی دووەمی ڕێبازی بەكتاشی كەوتوە. ناوبانگەكەی لەهەموو شوێنك بڵاوبووەوە، لێكۆڵەرێكی توركی لەبارەی ئەوەوە دەڵێت شعرەكەی لەئوسترالیا و وڵاتانی بەڵكان لەنێوە ئارنۆتەكاندا دەخوێندرایەوە. هەرەوەها لە هەموو نیشتمانەكانی گەلانی توركیاشدا دەوترێتەوە. دەبێت ئاماژەش بەوە بكرێت كە لەیەكێك لەسەرچاوەكاندا هاتبوو ئەدەبیاتی سۆفییانەی سەردەمی خۆی بەشێوەیەكی میانەڕو بەكاردەهێنت بۆ ئەوەی بەزمانی توركی وێنە گەلی نوێ دابهێنێت. جگە لەو وەسفی كە بۆ ئەم شاعیرە توركیە كراوە. یوونس ئیمرە كە بەپێ سەرچاوەكان باسكراوە كە فەرهەنگێكی فیقهە و ئەدەبی بەرزی هەبووە زۆر بەرزتر لەنموونەی فەرهەنگیی شەیاد حەمزە. هەروەها شەنامەی فارسی و عەرەبی بەكارهێناوە كەئەوی ئاماژەی بۆكردوە مەولانایە، بەتوركی هۆنراوە گەلێكی نوسیوون.هەتا ئێستاش لەتوركیا گوێی ڵێ دەگرن لە شعرەكانی بەتایبەت لەیاد و ئاهەنگەكان یاخود لە بۆنە ئاینییەكاندا، بەڵام جێگای ئاماژەشە لە كاتێكدا كە كارەكانی هاوسەردەمەكانی لە ئەدەبیاتی توركیدا تەنیا ژمارەیەكی زۆر كەم لەڕووناكبیران بایەخی پێ دەدەن. لەكاتێكدا شاعیر ئازربایجان دەڵێ: “لەكاتێكدا لەزۆر شوێن گۆڕتان بۆ یونس ئیمرە دروستكردە هەرچەند لە شوێنكدا مرد؟ هەموو گەلی توركیا”.
لەكۆتاییی سەدەی ١٣، سەرەتای سەدەی ١٤:
بە گەشەسەندنی ئەدەبی توركی لە ئەنادۆڵ دەناسرێتەوە ئەوەی گومانی تێدانیە گۆڕینی ئایینی مەغۆڵەكان ئێران بوو لە دەوروبەری ساڵی (١٣٠٠) بۆ ئیسلام و دامەزراندنی میرنشین گەلی توركی لە ئاسیای بچووك لە سەر پاشماوەی دەوڵەتی سەلجووقییەكانی ڕۆمدا، ژمارەیەك لەوانە بوون بە شوێنی بووژانەوەیەكی ڕووناكبیری و فەرهەنگی بووە هۆكاری ڕێگا خۆشكەر بۆ پەرەسەندێكی چالاكی فكری لە ڕووبەرێكی جیۆپۆلیتیكیی كە لەو ساتەوە بە شێوەیەكی قووڵ بە توركی دەكرێن. لەگوڵشەهیر، (شاری گولان)، شاعیری گوڵشەهیری سەر بەتەریقەتی سۆفیگەری و ئەسپ سواری برایەتی (اخی) بوو لەساڵی ١٣١٧، وەرگێراوێكی توركی كتێبی (ئاخاوتنی باڵندە) (منطق الطیر)ی عەتاری فارسی بەزمانی توركی نووسیوەتەوە كورتە باسێكی كۆمەلایەتی توركی نوسیوەتەوە، كورتە باسێكی كۆمەڵایەتی ، مێژوویی لەبارەی پرەنسیپی ئەخڵاقی تەریقەتی برایەتی و ڕێكخستنەكانی بۆ زیاد كردوە، هەروەها نوسەرە هۆنراوە گەلێكی لیریكی كورتیشە.
هەرچی عاشق پاشا (١٢٧١-١٣٣٢)یە كوڕی برای دامەزرێنەری تەریقەتی بابایی هێرتۆدۆكس (گومڕا)یە، كە ئەویش لەگوڵشەهیر ژیاوە، خاوەنی قەسیدەیەك زانایانەیە لە پانزەهەزار بەیتدا، قەسیدەی (غەریبنامە)یە لە كتێبی(حاجی)، كەبیروباوەڕی ڕەوتی سۆفیگەرانەی فەلسەفییانەی خۆی شەرح دەكات و دووپات لە سەر یەكێتیی ئایینەكان دەكاتەوە و بانگەواز بۆ یەكانیەتیی خوداوەندیی دەكات. لەدوای سەدەی ١٣، سەرەتایی سەدەی ١٤ پەخشانی توركی بادیار دەكەوێت دواتر ئەدەبیات و فەرهەنگی عوسمانیەكان بەرو قۆناغێكی نوێتر هەنگاو دەنێت.
لەكۆتاییدا:
ئەدەبیاتی عوسمانی ئاماژەیە بۆ ئەو بەرهەمە ئەدەبیانەی كە لە سەردەمی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانیدا بەرهەم هاتوون، هەر لە سەدەی (١٣)تا سەرەتاییەكانی سەدەی (٢٠) درێژەی كێشاوە. ئەدەبیاتی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی تایبەتمەند بوو بەنەرتێكی دەوڵەمەند و هەمەچەشن كە شعر لە لایەنی تری فەرهەنگی و ئەدەبی هتد.. لەخۆگرتبوو وەك ئەو شاعیرانەی كە لەسەدەی (١٣)دا، ئاماژەم پێكردبوو یەك لەوانە یوونس ئیمرە بوو زۆر جار بابەتەكانی خۆشەویستی و سروشتی رووحانیەتیان دەكۆڵیەوە یاخود دەنوسی، جیاواز لەوە كاریگەری زمانی فارسی و عەرەبی لەم سەردەمدا بەدیاركەوتوو كەدواتر لەگەڵ زمانی توركی تێكەڵاو بوون وە بەتایبەت لەڕووی ئەدەبیەوە كە كاریگەری بەسەریەوە هەبوو، دواتر وردە وردە پەرەی سەندو هەنگاوی ناوە بۆ قۆناغێكی تردا پێشكەوتنێكی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە.
سه‌رچاوه :
١-کوردی:
أ- ژیان ڕوناکبیری و فەرهەنگی لە ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیدا، نوسینی لویی بازان، وەرگێڕانی لە فەڕەنسییەوە:د.نەجاتی عەبدوڵلا چاپی دووەم:٢٠٢٤ چاپخانە ئایدیا.
٢-عەرەبی:
أ- الادبی الترکی العثمانی،د. بەدیع محەمەد عەبدولعەل، (٢٠١٦).
ب- دیوان اشاعر الترکی الاسطورە یونس امرە، د. حسین معبیب المصری،(٢٠٠٧).
ج- التاریخ الادب الترکی، حسین معبیب المصری، المدرس المنتدب بکلیە الاداب فی جامعە فٶاد الاٶل.
د- المتصوفە الاٶلون فی الاداب التری الجز لاٶل محمد فٶاد کوبریلی، ترجمە عبداللە احمد ابراهیم،(٢٠٠٢).
