شەهێن خدر حەسەن
قوتابی قۆناغی چوارەم لە زانكۆی سۆران/ بەشی مێژوو
پەیماننامەی ساڵی 1930 ی نێوان بەریتانیا و عێراق كە بە ( پەیمانی هاوپەیمانی)ش ناسراوە، بە نوێنەرایەتی نووری سەعید لەگەڵ مەندوبی سامی بەریتانی فرانسین همفریس لە ٣٠ی حوزەیرانی ١٩٣٠ لە بەغدا واژۆ كرا، ئەم پەیماننامەیە پێكهاتبوو لە 11 ماددە و پاشكۆیەك، ئەو پاشكۆیە تایبەت بوو بە كاروباری سیاسی و ئابووری و سەربازی و تێدا هاتبوو كە بۆ ماوەی 25 ساڵ كار بەو پەیمانە دەكرێت. پێش ئەوەی بەندەكانی ڕێكەوتنەكە بخەنە ڕوو دەبووایە بەریتانیا عێراق كاندید بكات بۆ ناو كۆمەڵەی گەلان و ناساندنی عێراق وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆ ١٩٣٢ .
پەیمانی ساڵی ١٩٣٠ كۆتایی هاتنی ئینتداب :
كە بەریتانیا ڕایگەیاند پشتگیری لە عێراق دەكات بۆ چوونە ناو كۆمەڵەی نەتەوەكان و هەروەها گفتوگۆكردن سەبارەت بە پەیماننامەیەكی نوێ كە دان بە سەربەخۆیی عێراق بنێت، لە نیسانی ١٩٣٠ گفتوگۆیان لەسەر پەیماننامەكە دەست پێ كرد و گفتوگۆكان سەبارەت بەو پەیماننامەی كە ماوەیەكی درێژ بوو چاوەڕوان دەكرا، كە عێراقی دەبردە ناو كۆمەڵەی نەتەوەكان لە ساڵی حوزەیرانی ١٩٣٠، وە لە پاییزی هەمان ساڵدا ١٩٣٠ نووری سەعید هەڵبژاردنێكی توند دەستبەسەرداگیراوی ئەنجام دا لە ١٦ تشرینی دووەمی ساڵی ١٩٣٠دا و پەرلەمان شەشت و نۆ دەنگ بەرامبەر نۆ دەنگ پەسەند كرد، كە پەیمانەكە ئینتدابی بەدوای خۆیی یەوە هێنا و كاریگەری بەریتانیا هێشتەوە. بەریتانیا لە عێراق دوو بنكەی سەربازی بە كرێ گرت و مافی خۆی لە عێراق پاراست (ڕاوێژكار و شارەزا) بەریتانییەكان لە عێراق مانەوە، لە بەرامبەر ئەوە یارمەتی كەلوپەلی سەربازی و مەشقی سەربازی پێشكەش بە عێراق بكات. لە دوای ئەم پەیماننامەیە ڕووداوە یەك لە دوای یەكەكان كپكرانەوە و نیشتمانپەروەرەكان لە بەر ئەوە بەرهەڵستی پەیمان نامەكەیان دەكرد، چونكە پەیوەندییەكانی لەگەڵ بەریتانیادا بە كۆتا نەهێنا، بەڵام كەمایەتییە عێراقییەكان بە تایبەتی (مەسیحی و كورد)، لەبەر دژ وەستان، چونكە ئەو پەیوەندییەیان بێ هێز كرد، بەهۆی ترسان لە بارودۆخی خۆیان ئەوانە دەستیان بە هەڵچوون كرد، لە دە ساڵەی دوای سەربەخۆیی بوون دەوڵەتی بێزار كرد لە هەر یەك لە مانە مەلیك و نووری سەعید خۆیان ڕاگرت لە تشرینی یەكەمی ساڵی ١٩٣٢ عێراق لە كۆمەڵەی نەتەوەكان وەرگیراو، بەمەش یەكەم دەوڵەتی ئینتداب سەربەخۆیی وەرگرت، ماوەیی واژۆ كردنی پەیماننامەكە و كۆتایی هاتنی ئینتداب گۆرانێكی لەسەرخۆی لە تەرازووی هێزدا دروست كرد لە عێراق، كە زۆربەی كەوتە دەست عێراقییەكان و هەندێك لە دەست بەریتانیا، بە هاتنی فەیسەڵ و یاریدەدەرانی بە تایبەت نووری سەعید دەستی بە جووڵە كرد بۆ پڕكردنەوەیی پلە و پایە بەتاڵەكانی دەوڵەت، كە لە لایەن بەریتانیا پشتگیری دەكران، دوای ئەوە ڕاوێژكارە بەریتانییەكان بەغدایان جێ هێشت.
ئەم پەیمانەیە كۆمەڵی ماددە لە خۆی دەگرێت، كە ئاماژە بە دوو ماددە دەكەین.
ماددەی یەكەم / كە بەریتانیا دان بە عێراقدا دەنێت وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆی خاوەن سەروەر.
ماددەی دووەم/بەریتانیا پشتگیری عێراق بكات لە ئەندام بوون لە كۆمەڵەی نەتەوەكان بە مەرجێك بەردەوام بێت لەسەر ڕەوتی پێشكەوتن.
لەبەر ئەوەی ئەم پەیماننامەیە لە هەر دوو لاوە گرفتی تێ كەوت بە هۆی تێگەیشتن تایبەت بە پرسی ئینتداب، بۆیە جێبەجێ نەكرا، بە تایبەت دوای دەست لە كاركێشانەوەی هەر دوو وەزیری دارایی و ناوخۆ (یاسین هاشمی و ڕەشید عالی گەیلانی) و دەست لە كاركێشانەوەی (جەعفەر عەسكەری) لە كانوونی دووەمی ساڵی ١٩٢٨، عەبدول موحسین ئەلسەعدون بوو بە سەرۆك وەزیران كۆششێكی زۆری كرد بۆ ئەوەی نوێنەری باڵای بەریتانیا ڕازی بكات لە عێراق بۆ بەستنی پەیماننامەیەكی نوێ، كە كۆنترۆڵی بەریتانیا بەسەر عێراق كەم بكاتەوە، بەڵام هیچ ئامانجێكیان نەبوو. پرۆگرامێكی دارشت كە هەوڵ بۆ سەربەخۆیی تەواوی عێراق بدات، بەڵام ئینگلیزەكان هاوكار نەبوون و هیچ نەرمییەكیان لەبەرامبەر داخوازییەكانی عێراق نەبوو، لە ئەنجوومەنی نوێنەران كەوتە بەر ڕەخنەی توندی ئۆپۆزیسیۆن كە گوتی “خەڵك چاوەڕێ خزمەتە، ئینگلیزەكانیش ڕازی نین كە عێراقییەكان هیچ پاڵپشتێكیان نییە، كە خەڵكی عێراق پێ وایە ناپاكی لە نیشتمان كردووە كۆیلەی ئینگلیزە .”
هەڵوێستی عێراقییەكان دوای ڕاگەیاندنی پەیمانی ١٩٣٠ :
شا فەیسەڵ و نووری سەعید پەیماننامەكەیان وەكوو هەنگاوێك بەرەو سەربەخۆیی و ڕێگەیەك بۆ دەستەبەركردنی سەقامگیری و گەشەسەندن تەماشایان دەكرد ، هەندێكی تریش وەك درێژەدان بە دەستوەردانی دەرەكی و سازان لەسەر سەروەری عێراق دەیانبینی . بوونی مافە ستراتیژی و سەربازییەكانی بەریتانیا لە ناوچەكانی بەسرە و بەغدا بەپێی پەیماننامەكە خاڵێكی مشتومڕ بوو ، كە بووە هۆی گرژی و ڕاپەڕین كە كۆمەڵێك كەسایەتی دیاری عێراق لەوانە یاسین هاشمی و ڕەشید عالی گەیلانی لەگەڵ هۆزەكانی ناوەڕاستی فورات پارتێكیان پێك هێنا بە ناوی پارتی برایەتی نیشتمانی و برایەتی نیشتمانپەروەر لە شەوی22 /23ی تشرینی دووەمی 1930 كە پەیماننامەكە بە گەندەڵ و ناڕەوا دادەنرا و داوایان دەكرد پەرلەمان هەڵبوەشێتەوە ..
ڕزگاربوونی عێراق لە ئینتداب بوون بە ئەندام لە كۆمەڵەی گەڵان دا.
لە ساڵی ١٩٢٩حكومەتی بەریتانیا نووسراوێكی بۆ سكرتێری گشتی كۆمەڵەی گەڵان نارد ، لەم نووسراوەدا بەریتانیا داوا لە كۆمەڵەی گەڵان دەكات عێراق ببێتە ئەندام لە كۆمەڵەی گەڵان بە پێ پەیمانی ساڵی ١٩٢٦ نێوان بەریتانیا و عێراق، لەبەرامبەر لیژنەكانی ئینتداب لە كۆمەڵەی گەڵان چەند مەرجێكی گشتیان دانا كە پێویستە لە دەوڵەتێكی ئینتدابی بەدی بكرێت ، ئەوجا بۆیی هەیە وەك دەوڵەت ئەندام بێت.
مەرجەكان:
١-پێویستە ئەو وڵاتە حكومەتێكی سەقامگیر و ئیدارەیەكی شیاوی هەبێت كە بتوانێت كارەكانی بەڕێوە ببات.
٢-ئەو وڵاتە بتوانێت یەكگرتووی هەرێمایەتی و سەربەخۆیی سیاسی خۆی بپارێزیت.
٣-بتوانێت ئەمن و ئاسایشی وڵات بپارێزیت
٤-ئەو وڵاتە سەرچاوەیەكی دارایی هەبێت بتوانێت خەرجییەكانی حكومەت دابین بكات.
٤-ئەو وڵاتە دەبێت یاسا و دادوەری جێ بەجێ بكات .
دواتر لە كۆمەڵەی گەلان ٢٨ كانوونی دووەمی ساڵی ١٩٣٢ لیژنەی ئینتداب لە كۆمەڵەی گەڵان ڕاپۆرتی لیژنەی خوێندەوە كە ئاماژەی بەوە كرد عێراق هەموو مەرجەكانی بوون بە ئەندام لە كۆمەڵەی گەلانی تێدایە بە تێكڕایی دەنگ وەرگیراو بوو بە ئەندام ژمارە ٥٧ كۆمەڵەی گەلان.
دەرەنجام :
پەیماننامەكە مافی بێسنووری بە ئینگلیزەكان بەخشی كە هێزە چەكدارەكانیان لە عێراق جێگیر بكەن. هەروەها مافێكی بێ مەرج و بێ سنووری بۆ گواستنەوەی سەربازی بۆ عێراق و لە عێراقەوە پێ بەخشیون.
سەرچاوەكان :
١. مێژووی نوێ عێراق ، فیپی مار ، و . حەمە شەریف و هاوكارانی ، چاپی یەكەم ، ٢٠١١ .
٢. عێراق لە سەردەمی پاشایەتی هاشمیدا ١٩٢١ – ١٩٥٨ ، لوقمان خەیاڵی ، چاپی یەكەم ، ٢٠٢١ .
3_THE RISE OF IRAQ:britains iraqi mandate 1914_1932
by ;peter sluglett.
4.چەند لاپەڕەیەك لە مێژووی نوێ و هاوچەرخی عێراق ،نووسینی:ئەحمەد حەمەد ئەمین،چاپی یەكەم 2010.
