سۆزان عبید عومەر
قوتابی زانكۆی سۆران/ قۆناغی چوارەم – بەشی مێژوو
سەردەمی دەوڵەتی ئومەوی بە یەكێك لە سەردەمە گرنگەكان دادەنرێت لە مێژووی دەوڵەتی ئیسلامیدا. كە بە سەردەمی ئازادكردن (فتوحات) یش ناسراوە، لە سەردەمی دەوڵەتی ئومەوی دەسەڵاتی دەوڵەتی ئیسلامی گەیشتە ناوچەكانی بوخارا و سەمەرقەند و هیند، هەروەها ناوچەكانی باكووری ئەفریقا و ئیسپانیا. ئەمەش بە خالێكی گرنگ و پرشنگداری دەوڵەتی ئومەوی دادەنرێت، كە سنووری دەوڵەتەكەی ئەوەندە بەرفراوان بووە، بێجگە لەلایەنی سیاسی كە لەو سەردەمە پێشكەوتن و گۆرانێكی زۆری بە خۆییەوە بینی بەتایبەتی لایەنی كۆمەڵایەتی بەهۆی فراوان بوونی دەسەڵاتی دەوڵەتی ئیسلامی لە سەردەمی ئومەوی و تێكەڵاو بوون بە ئایین و نەتەوە و ڕەگەزی جیاواز. لایەنی كۆمەڵایەتی لە دەوڵەتی ئومەوی گۆڕانی بەسەر داهاتووە.
پێكهاتەی كۆمەڵگەی ئیسلامی كە لەو سەردەمە لە چەند ڕەگەزێك پێك هاتبوون یەكێك لەوانە عەرەبە موسڵمانەكان لەو ماوەیەدا چینی عەرەبە موسڵمانەكان زیاتر بە دیار كەوتن كە خێزان و پیاوانی خەلیفە لەو چینە بوون، واتە چینی دەسەڵاتدار بوون و عەرەبە ئازادەكان بەرزترین ناو كۆمەڵگەی ئیسلامی بوو. خەلیفەكان پەیوەندی باشیان هەبوو لەگەڵ هۆزەكان ئەمەش بەهۆی ژن و ژنخوازی بووە، وەك مەعاویە ژنی لە هۆزی (كلب) خواستەوە توانی بۆ لای خۆیان ڕابكێشیت وە ململانێ سیاسیشیان لە نێوان هەبوو، هەروەها مەوالیەكان بەشێكی زۆری كۆمەڵگەیان پێك دەهێنا بەو كەسانە دەگوترا مووسڵمان بوون بەڵام عەرەب نەبوون، ئایینی ئیسلام بنەمای بەیەكەوە ژیان و یەكسانی و دادوەری ئامانجی ئەو ئاینە خۆشگوزەریانەی . مەوالیەكان ئەرك و مافیان هەبوو پێگەیان هەبوو لە دەوڵەتی ئیسلامی وەك (بیلالی حەبەشی) كە خەلیفە (ئەبووبەكر سدیق) لە كۆیلایەتی ڕزگاری كرد شوێنێكی بەرزی لە دەوڵەتی ئیسلامی دا گرت و خەلیفەكانی ڕاشدین ڕەفتاری باش یان لەگەڵ مەوالیەكان ئەنجام داوە و هەروەها دەستكەوتیان داونەتێ و بەشداری شەڕیان كردووە، ڕۆڵیان هەبووە لە پاراستن و فراوانكردنی دەسەڵاتی دەوڵەتی ئومەوی، بۆ نموونە خەلیفە (مەعاویە بن ابی سفیان )١٥درهەمی داونەتێ بەم شێوەیە بەردەوام بوون هەروەها یەكێكی تر لەو سەردەمە ڕۆڵیان هەبووە اهل الژمە: بوو لەڕووی زمانەوانییەوە واتای پاراستن و ڕێكەوتن دێت بەڵام لەڕووی زاراوەیەوە (جولەكە مەسیحی و مەجوسی بتپەرستەكان) دەگرێتەوە لەناو دەوڵەتی ئومەوی دەبێت جزیە بدەن بە دەوڵەتی ئیسلامی بەرامبەر پاراستنیان وە لەسەر ئاینی خۆیان ئەمێنیتەوە ڕێو ڕسمە ئاینەكانی خۆشیان ئەنجام ئەدەن دواتر پۆستی سەرۆك دیوان و نووسەری دادگا و كاری كشتوكاڵی و بازرگانی و پیشەسازی یان دەكرد و كاری پزیشكی و دەرمانسازی دەكرد، جولەی ئابوری و كۆمەڵایەتی گەشەی ئابوری لە بازرگانی و كشتوكاڵ و خەلیفەكانەوە ڕێگەی بە تا ڕادەیەك جووڵەی كۆمەڵایەتی دا موسڵمانانی غەیرە عەرەب و كۆمەڵگاكانی دی دەیانتوانی لەڕێگەی سامان خزمەتكردنی سەربازی یان بەشداری كردنی زانستەوە پێگەیەك بەدەست بینیت بەلام زۆر جار ئیمتیازدان عەرەبەكان جووڵەی بەرەو جووڵەی بەرەو سەرەوەی ئەوانی دیكە سنووردار دەكرد ئەمەش گرژییە كۆمەڵایەتییەكان زیاتر دەكرد.
خێلەكى و خزمایەتی :
ناسنامەی خێلەتی لە ناوەندی كۆمەڵگەی عەرەبیدا مایەوە ئومەوییەكان بۆ پاراستن دەسەڵاتی خۆیان زۆر پشتیان بە هاوپەیمانی هۆزەكان بەستبوو بەلام ڕكابەری خێڵەكی زۆر جار دەوڵەتی ناسەقامگیری دەكرد.
ڕكابەری قەیس و یەمەن (ململانێی نێوان هۆزە عەرەبەكان باكوور و باشوور )كاریگەرییەكی بەرچاوی لەسەر سیاسەت و سیستەمێكی كۆمەڵایەتی هەبوو .یەكگرتنی كولتووری و ئایینی :دەوڵەتی زمانی عەرەبی وەك زمانی كارگێڕی و كولتووری بەرەو پێش برد، ناسنامەیەكی هاوبەشی پەروەردە و یەكگرتنی ئایینی لەگەڵ بڵاوبوونەوەی ئیسلام بەسەر دانیشتووانی جۆراوجۆر ڕوویدا بەڵام زۆر جار موسڵمانانی غەیرە عەرەب پەراوێز خران حاكمەكانی ئومەوی وەك عەبدالمك جەختیان لەسەر ئیسلام دەكردەوە وەك هێزێكی یەكگرتوو كە نموونەیان بە دروستكردنی شوێنەوارەكانی وەك قوبە بەردەكە دەبینی .ڕۆڵی ژن لە دەوڵەتی ئومەوی ڕۆڵێكی بەرچاوی هەبووە لە ڕووی سیاسەت و ڕۆشنبیری و پەروەردەی منداڵ و كۆمەڵایەتی ژنانیش لە دەوڵەتی ئومەوی بێ بەش نەبوونە لەو توانا و ئازایەتی وە هەروەها بەشداری شەڕیان كردووە یارمەتی مێردەكانی خۆیان داوە بە نموونە (جویرة کیذی ابی سفیان) هەروەها چەند ژنی ڕۆشنبیر هەبووە و ڕۆڵیان هەبووە وەك و (لیلی الا خیلیة)ژنێكی زیرەك و بەتوانا بووە لە بواری شیعر و لە مەجلیسەكانی (معاویە بن ابی سفیان)ئامادەبوو وە هەروەها ژنان سكاڵایان دەكرد و ڕێزیان لێ دەگیرا لە سكاڵاكانیان.
لە كۆتایدا دەوڵەتی ئومەوی توانەوەی كولتوورەكان و سیستەمی كۆمەڵایەتی بووەتە بە تەحەددیانی یەكخستنی ئیمپراتۆریەتی هەمە چەشندا دەڕۆیشت لە كاتێك سەركەوتنی بەرچاوی ئیداری و كولتووری بەدەستهێنا نایەكسانی كۆمەڵایەتی بەتایبەت لەنێوان عەرەب و غەیرە عەرەبەكاندا بەشداری كرد لە گرژییەكان كە دواجار بووە هۆی ڕووخانی و سەرهەڵدانی عەباسیەكان .
سه‌رچاوه‌كان :
١-ابن الاثیر ،کامل فی تاریخ ،مکتبة الشاملة ،ج٢ ،١٩٦٠.
٢-ابن سعید ،طیفات الکبری ،دار صادر،بیروت ،ج٨.
٣-احمد عوض ابو الشیان ،خیلافەتی ئومەوییەکان لە نێوان راستی جەواشەکانیدا ،و جەمیل حاجی عبداللە ،چوارجرا ،کتێبخانەی هەورامان ،٢٠١٣.
٤-رحیم کازم محمد الهاشمی ،پوخیەی شارستانی ئیسلامی ،و نیهاد جلال حبیب اللە چاپخانەی چوارچرا ج١ ،٢٠١٣
