بلقیسه تەحسین تۆفیق
قوتابی قۆناغی چوارەمی زانكۆی سۆران/ بەشی مێژوو
وەرگرتنی دەسەڵات لەناو ساسانییەكان پشتاوپشت بووە، هەر وەك ئەردەشیر لە ماوەی نزیكەی پەنجا ساڵ زەبری لە یەكەبەیەكەی ڕكابەرانی دەوەشاند، هەروەها توانی شانشینێكی نوێ لە ئێران دابمەزرێنێت، هەروەها یەكەم سەركەوتنی ئەو بریتی بوو لە دامەزراندنی سوپایەكی بەهێز، كە دەیتوانی لەو رێگایەوە ئامانج و ئاواتی گەلەكەی بە دی بهێنێت، ئەردەشیر لە سەردەمی ژیانی خۆیدا، شاپووری كووڕی كردە شەریك لە دەسەڵاتی، وە بەپێی زۆرێك لە گێڕانەوەكان ماوەیەكی كەم بەر لەوەی مردنی، تەختی دەسەڵاتی ڕادەستی شاپۆری كوڕی كرد و دەستی لە ژیانی پڕ لە دەسەڵاتی جموجۆڵی بەردا، شاپۆر حكومەتەكەی لە باوكی یەوە بە میرات بۆ مایەوە، كە تێدا دامودەزگای پارتەكانی هەڵوەشاندەوە، بەڵام لەسەر بنەمای كۆكردنەوەی هێز لە ناوەندی دەسەڵات بناغەی بۆ داڕێژراو سیستەمی دەرەكی، یان هەمان خان خانی تێیدا وەكوو خۆی مایەوە، هەر وەك لە بنەماڵەی ساسانی دەبینین شاپوور توانیویەتی وەك مەترسییەكی سیاسی بۆسەر ئێران خۆی بنوێنێت و لە بواری ئابووریدا گرێ و كۆسپ بخاتە سەر ڕێگای، شاپۆر لە لایەك كەوتبووە نێوان بەرداشی ڕۆمییەكان و لە لایەكی تریشەوە هەوڵی بۆ چارەسەری كێشەی ئەرمەنستان دەدا، شاپۆر سەرباری كاروباری ناوخۆی و ئەو هەوڵانەی لە گەڕانەوە بۆ ئایینی بنەماڵەكەی بە ئەنجام گەیاند، لەگەڵ ئەوەشدا كاروباری دەرەوەی پەراوێز نەخست، بەڵكوو ڕووبەڕووی چەندین پلان و شاڵاوی دەرەكیش لەسەر دەوڵەتەكەی بووەوە، هەر وەك ململانێ لەگەڵ ئیمپراتۆری ڕۆمانی، لە ماوەی فەرمانڕەوای شاپۆر دەوڵەتی ساسانی كەوتە ململانێ لەگەڵ دەوڵەتی بێزەنتی، ڕۆمەكان و چەندین پەیماننامەی لەگەڵ دەوڵەتی ڕۆمەكان و بێزەنتییەكان هەبووە، هەروەها پەیماننامەی ناوخۆش واژۆ كردووە، بەم جۆرە هەر دوو دەوڵەتی ساسانی و بێزەنتی سەرەڕای مۆركردنی چەندین بەڵگەنامە، بەڵام ئەم دوو ئیمپراتۆرییەتە لە ماوەی فەرمانڕەوایەتی یاندا لە ململانێ و شەڕی ناوخۆی دابوونە و زۆربەی ململانێكەش لەسەر پلە و پایە یان تەختی پاشایەتی و دەسەڵات و یان شوێنی جوگرافیا بووە، كە زۆرجار شوێنی جوگرافیا بە هۆكاری سەرەكی ململانێ شەڕ و ئاژاوە دادەنرێت، بۆیە دەتوانین بڵێین ئاژاوە و ململانێ ساسانی و ڕۆمانی لەسەر هەمان شت بووە .
ناوەڕۆك : ململانێ ساسانی ڕۆمانی لە سەردەمی شاپووری یەكەمدا:
شاپور بە (شابوهز) لە دەقە ساسانییەكان بەشاپووری یەكەم ناسراوە، دوای كۆچی دوای باوكی بەناوی (ئەردەشیر) لە ساڵی (٢٤١) ز.جڵەوی دەسەڵاتی گرتە دەست لە ساڵی (٢١٠ ) لە شاری ئەستەخر لەدایكبووە لە ساڵی (٢٤٠) بەفەرمی بووە جێنشینی باوكی، یەكەم ململانێ ساسانییەكان لەگەڵ ئیمپراتۆری ڕۆمانی لە ساڵی (٢٤٣) ڕوویدا ئەمەش كاتێك شاپوور بۆ سەركوتكردنی (گردیانۆسی دووەم ) ئیمپراتۆریەتی ڕۆم لە نێوان ساڵانی (٢٤٣-٢٤٤)ز . ڕووی لە شاری نوسەیبەین لە بەرەی خۆرئاوا كرد و خۆشی بەشداری ئەو شاڵاوەی كرد، مەبەست لەو بەشداریكردنەشی زیاتر بەرزكردنەی ورەی هێزەكانی بوو، كە بۆ ئەو چارەنووس ساز بوو، چونكە یەكەم شەڕ بوو كە ئەو تێیدا بەشاری كردووە، هەروەها ڕووبەڕووی بەهێزترین دەوڵەتی بووەوە كە ئەویش ڕۆمەكان بوون، لەو شەڕەدا شاری نوسبین گرتبوو زۆر بە بەهێزی توانی ڕۆمەكان تێكبشكێنێ ، كە تەنانەت ناچاری كردن كە ڕێكەتن نامەیەك واژۆ بكەن، وە بەپێی ئەو ڕێكەوتن نامەیەش كە لە ساڵی (٢٤٤) لەگەڵ ڕۆمی نوێ واژۆ كرد كە ئەوانیش (ماركۆس یۆلۆس فیلۆس)واژۆ كرد،لە لایەكی دیكەدا ئەوانی ناچار كرد كە بڕی (٥٠٠٠٠٠)دراوی گەنجینە بدەنە ئیمپراتۆریەتی ساسانی و لەلایەكی دیكەدا واز لە ناوچەكانی ئەرمەنستان بهێنن و بیدەنە دەست ساسانییەكان ،وە ئەو ڕووداوەش بۆ(شاپوور)سەركەوتن بوو كە لە دەستپێكی دەسەڵات بەدەستی هێنا لە گەورەیی ئەو سەركەوتنە شارێكی لە قەراخ ڕووباری فورات بەدیلەكانی ڕۆمی دروست كرد ناوی نا (پیرۆزی شاپوور)كە شازدە ساڵ دواتریش جارێكی دیكە لە ساڵی (٢٦٠)ڕووبەڕووی ڕۆمەكان بووەوە ، بەڵام ئەمجارەیان بە پشتیوانی پەیڕەوانی زەردەشتی بوو سەرەتا شارەكان (فالوقیە كەبدۆكیە)داگیر كرد،لە شاڵاوێكی دیكەدا ڕۆمەكانی ناوچەی ڕوها تێك شكاند، (ڤالیرین ) ئیمپراتۆریەتی ڕۆم ژمارەیەكی زۆر بەدیل گرت و كە ژمارەیان گەیشتە (٧٠٠٠٠)هەزار سەرباز دواتر بەو دیلانە لەسەر ڕووباری (كارون ) بەنداوێكی دروست كرد كە درێژی (١٧٢٠)پێ پانیەكەشی (٢٠)پێ بوو ،بەو بەنداوەش سەرباری ڕێچكەی ئاوەكەی گۆڕی خزمەتێكی باشی بە ناوچەی ئاودێری گەیاند وە بە دوای ئەو كارەشدا شارێكی هەر بەو دیلانە دروست كرد كە ناوی نا (جوندیشاپوور )كە بە ناوی سوپای شاپوور بوو ،دوای تەواوبوونی شارەكەش كردییە مەڵبەندی ویلایەتی خۆزاخستان ،ئەو سەركەوتنەشی لەسەر هەڵكەندراوی (نەخشەی ڕۆستەم )نزیك شاری مەسج سلێمانی ئێستا وەك سەركەوتنێكی گرنگ تۆمار كرد گەورەی كارەكەی شاپوور لەوە دابوو ،كە دوای بەدیل گرتنی (ڤالیران ) كەسایەتییەكی باوەڕپێكراوی خۆی لە شاری ئەنتاكیە دا بە ناوی سیردیاس بۆ پۆستی ئیمپراتۆریەتی ڕۆم دانا نازناوی قەیسەری پێدا ، زۆریش پێدەچێت سیردیاس هاوكاری پاشای ساسانی كردبێت بۆیە ئەو پۆستەی پێ داوە ،سەركەوتنی شاپوور بەسەر ڕۆمەكان دوای ئەو هەموو شەڕەی كەوا شاپوور كردی لەگەڵ ڕۆمەكان شاپوور نەك تەنیا جارێك بەڵكوو بگرە چەندەها جار تووشی كێشە و ململانێ بووە لەگەڵ ڕۆمەكان ، سەرەڕای چەندەها پەیمان نامەش بەلام ئەوم ئاگرە قەت دانەمركایەوە وە شاپور ،ئەو سەركەوتنەی خۆی بەسەر ڕۆمەكان لەسەر نەخشەی ڕۆستەم كێشاوە ،كە بەڵگەی سەركەوتەنەكەیتی بەسەر ڕۆمەكان كە ئەمەش ئەوا نیشان دەدا كە شاپوور بە شایستەی سەركەوتنی بەدەست هێناوە وە ئەو سەركەوتنەی شاپوور لە دوو شوێن ،ئەویش لە چیای شاپوور هەڵكەنراوە، وە هۆكاری پاڵپشتی شاپوور بۆ مانی پلانی ئەوەی هەبوو ، بە پشتیوانی لە مانی پەیامەكەی مەخەكانی زاردەشتی والێ بكات بە خۆیدا بچنەوە لە سنوور لا نەدەن ، دیارە پێویست بوونیشی بۆ بارودۆخی سەردەمەكە گەڕابووەوە ، كە خۆی لەبەر فراوانی سنووری دەسەڵاتی بەڕێوەبردنی كاروبارەكانی و دوورخستنەوەی مەترسی ڕۆمەكان لە خۆرئاوا ،میر لێدراوەكانی ئەرمەنستان لە باكوور كێشە ناوخۆیییەكاندا دەبینییەوە ،وە لە لایكی دیكەدا هەندێك لە تۆمارە مێژووییەكان ئاماژە بەوە دەدەن كە هۆكاری سەرەكی ساردبوونەوەی شاپوور لە دوای مردنی كوورەكەی بووە لەبەردەم ئەو پێغەمبەرەدا مەبەستی چاكبوونەوەی كە مردنی كوورەكەی لەبەردەم كەسێك كە بانگەشەی پایەی پێغەمبەریدا بكات و لەبەر چاوی باوكی فەرمان ڕەوادا كۆچی دوای بكات ، وەشاپوور ئەمەی زانی بوو كە (عیسا )مەسیح مردوو زیندوو دەكاتەوە نەخۆشیش زیندوو دەكاتەوە بۆیە شاپوور بۆ ئەوە چوو ئەگەر (عیسا)پێغەمبەر بێت خۆی لەو پێغەمبەرەدا بەڕاستی دەزانی ، بۆیە دوای ئەو ڕووداوە كەوتە دەركردنی مانی و لێدان و ئازار و ئەشكەنجەدانی سەرجەم پەیڕەوانی ، بەبێ جیاوازی بەلام مانی (تەیسەفوون ) پایتەخت بەرەو (هیندستان )بەجێ هێشت ،وەشاپوور واز لە ئایینی مانی دەهێنێت كەوتە زیندووكردنەوەی بەهێزكردنی ئایینی زەردەشتی ، وە بەرزكردنەوەی پێگەی مۆخەكان ، نۆژەنكردنەوەی ئاتاشگەكان ،دروست كردنی پەرستگای نوێ ، بۆ ئەوە مەبەستەش دارایی پێویستی بۆ ئاتاشگاكان خستە كار، شاپوور لە ساڵی (٢٧٢) كۆچی دوای دەكات .
دەرەنجام :
١- شاپوور پاشایەكی ئازا بووە ،هەر لە سەرەتاكانی دەسەڵاتی ،توانیویەتی ڕووبەڕووی ڕۆمەكان ببێتەوە ،وە ڕێكەوتن نامەشیان پێ مۆر بكات و ناچاریشی كردوون دراو زێڕی پێ بدەن ، ئەمەشی هەمووی بۆ گەنجینەی وڵات دەگەڕاندەوە،
وە ئەو سەركێشییەی بەرامبەر ڕۆمەكانی كرد ، ئەوەی سەلماند كە پاشایەكی بەهێز و تووشی كەوتن نابێت .
٢-ڕۆمەكان توانیان وانەیەك لەو شەڕەی پاشا شاپوور وەربگرن ،بۆ ئەوەی لە شەڕەكانی داهاتوو بتوانن بەرامبەر دوژمنان نەكەون و بجەنگن .
٣-هەبوونی شوێنی جوگرافیا باش بوونی ڕێگای دەریای ،هۆكارێكە بۆ ئەوەی دوژمن نەتوانێت بەئاسانی بەسەری دا زاڵ بێت ،كە جەنگی شاپووریش یەكێك بوو لەو دەسەڵاتە بەهێزانە .
٤-هەر ئیمپراتۆرێك ئەگەر هاتوو پاشایەكی بەهێزی هەبوو ئەوە دەبێتە مایەی خۆشگوزەرانی خەڵكەكەی ، شاپوور پاشایەكی لێهاتوو بووە وە توانیویەتی سوود لە دوژمنەكەی وەربگرێت بۆ نموونە چەندین شار و بەنداوی بەدیلەكانی ڕۆمەكانی دروست كرد و ئەوەی گرنگە ئەوە بوو شاری (پیرۆزی شاپوور ) بەدیلەكانی ڕۆم و چەندین كاری تری پێكردوون وە لەسەر ڕووبار (كاروون ) بەنداوێكی پێ دروست كردوون ،خزمەتێكی زۆری بە بواری ئاودێری دا كە هەموو بۆ دەوڵەمەندی ئیمپراتۆرەكە زیرەكی بەڕێوەبردنی پاشا دەگەڕێتەوە .
٥-وەرگرتنی دەسەڵات لەناو بنەماڵەی ساسانی پشتاوپشت بووە واتە لە باوكەوە بۆ كووڕ شاپووریش دەسەڵاتی لە باوكییەوە وەرگرت ڕاستە زۆر جار وەرگرتنی دەسەڵات بە پشتاوپشت باش نییە دەبیتە هۆی ئەوەی چەندین پاشا یان سەركردەی بێ هێز لاواز بێنە سەر دەسەڵات بەلام ئەوەی گرنگە ئەوەیە ئەگەر پشتاوپشتیش بێت وەرگرتنی دەسەڵات كێشە نییە ئەوە دەگەڕێتەوە سەر كەسایەتی پاشاكانی ئیمپراتۆرییەكان تا چەند بەهێز بن، دڵسۆزن بۆ ئیمپراتۆرییەكانیان وەك ئیمپراتۆری ساسانی شاپوور بە پشتاوپشتی دەسەڵاتی وەرگرت لە باوكییەوە توانی لە چەندین لایەن ئیمپڕاتۆریەكەی بەهێز بكات وڵات و گەنجینەی وڵات و ئاودێری بەرەو پێشەوە برد .
سەرچاوە :
١-ناوی كتێب /ئێران لە سەردەمی ساسانییەكان، نووسەر پرۆفیسۆر (ئارتوور كریستیرسین) وەرگێر، سەڵاحەدین ئاشتی
٢- ناوی كتێب / مێژووی ئیمپراتۆری ساسانی، نووسەر (دكتۆر كەیوان ئازاد)
٣- ناوی كتێب / مێژووی ئێران لە سەرەتاوە هەتا هاتنی ئیسلام، نووسەر (ڕۆمەن گیرشمەن) وەرگێڕ ،سەڵاحەدین ئاشتی ،ساڵی چاپ ٢٠١٣
