قەیرانی ئابووری ١٩٢٩ – ١٩٣١

پەیمان تۆفیق مستەفا
قوتابی فاكەڵتی ئاداب/ بەشی مێژوو لە زانكۆی سۆران

قەیرانی دارایی ساڵانی ١٩٢٩-١٩٣٣ كە بە خراپیی ئابووریی گەورەش ناسراوە، یەكێك بوو لە خراپترین دابەزینە ئابوورییەكانی مێژووی جیهان ، بنكەی سەرهەڵدانی قەیرانەكە لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بوو دواتر قەیرانەكە تەشەنەی كرد تا وڵاتانی ئەورووپاشی گرتەوە، لە ماوەیەكی كەمدا لە زۆربەی وڵاتانی جیهاندا بڵاوبووەوە، قەیرانەكە كاریگەرییەكی دوور مەودای لەسەر ئابووری و كۆمەڵگەی جیهانی هەبوو، نزیكەی پێنج ساڵی خایاند و كاریگەریشی تاوەكوو ساڵی ١٩٣٥ لە هەندێك وڵاتدا هەر مابوو.
چەندین هۆكاری سەرەكی هەبوون كە بەشداربوون لە قەیرانی دارایی ساڵانی ١٩٢٩-١٩٣٣، یەكێك لە هۆكارە سەرەكییەكان داڕمانی بازاڕی بۆرسە بوو لە مانگی ئۆكتۆبەری ساڵی ١٩٢٩ كە بە سێشەممەی ڕەش ناسراوە. ئەم ڕووداوە كە بەهۆی بازاڕی بۆرسە و زیادەڕۆیی لە هێرشبردن دەستیپێكرد و بووە هۆی دابەزینی بەرچاوی نرخی پشكەكان و ملیارەها دۆلار سامانی سڕییەوە. زۆرێك لە وەبەرهێنران پاشەكەوتی ژیانیان لەدەستدا و دابەزینی بازاڕی بۆرسە كاریگەرییەكی گەورەی لەسەر ئابووری گشتی هەبوو. ئەو قەیرانە جیاواز لە قەیرانەكانی پێش خۆی بوو، چونكە زۆربەی وڵاتانی جیهانی گرتەوە و خستنە ڕوو زۆر بووە و كرداری بەرهەم هێنانیش بەردەوام بووە، بەڵام دراو كەم بووە و نرخی زۆر دابەزی بوو كە قەیرانەكانی تری خستنە ڕوو كەم بوو و دراو زۆر بووە و قەیرانەكانی پێشی و دوای ئەم قەیرانەش ماوەیەكی كەم مایەوە جیاواز لەم قەیرانە كە پێنج ساڵی خایاند.
فاكتەرێكی دیكە كە قەیرانی دارایی زیاتر كرد، شكستی سیستەمی بانكی بوو. لەگەڵ دابەزینی بازاڕی بۆرسەدا، ترس و دڵەڕاوكێ لەنێو وەبەرهێنەرەكان بڵاو بووەوە و بووە هۆی ڕاكردن لەسەر بانكەكان، زۆرێك لە بانكەكان نەیانتوانی خواستی كشانەوە پڕ بكەنەوە و مایەپووچ بوون. داڕمانی سیستەمی بانكی قەیرانی ئابووری زیاتر قووڵتر كردەوە، چونكە ڕۆیشتنی قەرزەكانی پەكخستبوو و چالاكییە ئابوورییەكانی خاو كردەوە.
جگە لەوەش قەیرانی دارایی ساڵانی ١٩٢٩-١٩٣٣ لێكەوتەی كۆمەڵایەتی قووڵی هەبوو. ملیۆنان كەس كارەكانیان لەدەستدا و ڕێژەی بێكاریش بەرز بووەوە بۆ ئاستێكی بێ وێنە. نەبوونی تۆڕی سەلامەتی كۆمەڵایەتی لەو كاتەدا بەو مانایە بوو كە ئەوانەی كارەكانیان لەدەستدا هیچ پشتیوانییەكی داراییان نەبوو، ئەمەش بووە هۆی هەژاری و ئازاری بەرفراوان. زۆر كەس لە ماڵەكانیان دەركران و ناچاركران لە شارۆچكە كۆترەكاندا بژین كە بە هوڤەرڤیل ناسراون.
لە بەرامبەر قەیرانی داراییدا، وڵاتان كۆمەڵێك ڕێكاری بۆ سەقامگیركردنی ئابووری و گەڕاندنەوەی متمانە جێ بەجێ كرد . سەرۆك فرانكلین دی ڕۆزڤێڵت سەرۆكی ئەمریكا ڕێككەوتنی نوێی دەست پێ كرد، كە كۆمەڵێك سیاسەتە بە ئامانجی بووژاندنەوەی ئابووری و دابینكردنی فریاگوزاری بۆ ئەو كەسانەی كە بەهۆی قەیرانەكەوە زیانیان بەركەوتووە. ڕێككەوتنی نوێ و بەرنامەی ڕەخساندنی هەلی كار و ڕێكخستنی كەرتی دارایی و دابینكردنی یارمەتی چاودێری كۆمەڵایەتی بۆ لاوازترین ئەندامانی كۆمەڵگا لە خۆ گرتبوو.
سەرەڕای هەوڵەكانی وڵاتان بو چارەسەركردنی دۆخەكە ، قەیرانی دارایی ساڵانی ١٩٢٩-١٩٣٣ كاریگەری زۆری لەسەر ئابووری و كۆمەڵگای وڵاتان دانا . خەمۆكی گەورە كاریگەرییەكی بەردەوامی لەسەر وڵاتان هەبوو ، شێوازی بیركردنەوەی خەڵك لەبارەی ڕۆڵی حكومەت لە ئابووری و كۆمەڵگادا گۆڕی . ئەو وانانەی لە قەیرانی دارایی ساڵانی ١٩٢٩-١٩٣٣ وەرگیراون ، سیاسەت و ڕێكخستنی ئابووری لە دەیەكانی دواتردا لە قاڵب داوە ، و بەردەوامیش كاریگەری لەسەر شێوازی نزیكبوونەوەمان لە قەیرانە ئابوورییەكانی ئەمڕۆدا هەیە.

سه‌رچاوه‌كان :

• سامان حسێن احمد ، لە جەنگی یەکەمی جیهانیەوە تا کوتایی جەنگی سارد  ١٩١٤-١٩٩١ ، ٢٠١٢ ، هەولێر ، چاپخانەی موکریان ( هەولێر ) .
• سەعدی عوسمان هەروتی ،مێژووی ویلایەتە یەکگرتووەکان ،چاپی دووەم،٢٠٢١
• Juan Manuel Matés-Barco

https://search.app/Mqmszi3PdLJZX3Je8

• احمد محمد جاسم الدايني،٢٢/١٠/٢٠٢٤

https://search.app/jrGiVYgr6Wzfgipb8

• قوسەی ئەبو شەماح، 22/10/2024

https://mawdoo3.com/%D8%A3%D8%B3%D8%A8%D8%A7%D8%A8_%D9%88%D9%86%D8%AA%D8%A7%D8%A6%D8%AC_%D8%A3%D8%B2%D9%85%D8%A9_1929#:~:text=%D8%AA%D9%8F%D8%B9%D8%B1%D9%81%20%D8%A3%D8%B2%D9%85%D8%A9%20%D8%B9%D8%A7%D9%85%201929%20%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D9%85%20%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%B3%D8%A7%D8%AF%20%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%A8%D9%8A%D8%B1%D8%8C%20%D9%88%D9%87%D9%8A%20%D8%A7%D9%86%D8%AA%D9%83%D8%A7%D8%B3%D8%A9%20%D8%A3%D8%B5%D8%A7%D8%A8%D8%AA