سیما سەربەست ڕەسول
قوتابی زانكۆی سۆران/بەشی مێژوو
ململانێی ئیسرائیل و فەلەستین پرسێكی ئاڵۆز و مشتومڕاوییە كە دەیان ساڵە بەردەوامە و ڕەگ و ڕیشەی لە پلانی دابەشكردنی نەتەوە یەكگرتووەكان لە ساڵی ١٩٤٧ و پێش ئەویشدا هەیە. لە پلانەكەدا پێشنیاری دروستكردنی یەكێتییەكی ئابووری لە نێوان ئیسرائیل و فەلەستین كرا، بەڵام بۆ فەلەستینییەكان جێگەی ڕەزامەندی نەبوو، كە هەستیان بەوە دەكرد كە جولەكەكان زەوییەكەیان ببەن و بیدەن بە ئیسرائیلییەكان نایاسایییە. ئامانجی ئێمە لێرەدا خستنە ڕووی ناكۆكییەكانە بەمەبەستی چارەسەركردنیان چونكە واقیع بە ئینكاری ناشاردرێتەوە. دەبێت لێی تێبگەین تا بتوانین مامەڵەی لەگەڵدا بكەین و كەم و زۆر چارەسەری بكەین. بێگومان ئەگەر بەتەواوی لە ململانێكان تێبگەین، مانای وایە دەتوانین چارەسەریان بكەین و ڕێگری لە مردن و شەهیدكردنی منداڵ و ژن و كەسانی بێتاوان بكەین. مەبەست لەم نووسینە نیشاندانی ئەوەیە كە چۆن كێشەكان ڕەگ و ڕیشەی مێژووییان هەیە و كاریگەرییان لەسەر سیاسەت و سەقامگیری جیهانی هەیە، بەتایبەتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
داگیركردنی ئەو خاكەی كە پێشتر بە فەلەستین ناسرابوو لەلایەن ئیسرائیلییەكانەوە بەردەوامە لە مشتومڕی بەرفراوان بەتایبەتی لەسەر یاسایی بوونی ئاوارەبوونیان لە دانیشتووانی فەلەستینی و ڕێگەدان بە مافی گەڕانەوەیان بە پەنابەرە فەلەستینییەكان. جگە لەوەش ئیسرائیلییەكان ئامادە نین ڕێگە بە فەلەستینییەكان بدەن كە فۆرمێكی فەرمی حكومەتیان هەبێت بەسەر خاكێكی دیاریكراودا وەك هەموو نەتەوەیەكی دیكەی جیهان. ململانێكە لە سروشتدا زۆر ئاڵۆزە بەو مانایەی كە تەنانەت لەناو هەر دوو پێكهاتەكەدا ئیسرائیلی و فەلەستینی دابەشبوونی ڕیشەیی هەیە كە وا دەكات بڕیاردان و هەروەها پابەندبوون بەم بڕیارانە قورس بێت. بەم شێوەیە مشتومڕەكان چ لەناو خاك و چ لە دەرەوەی خاكەكەدا دووبارە دەبنەوە. ئەمە و چەندین پرسی دیكەی مشتومڕ وەك لەم بابه‌ته‌دا باس دەكرێت بڕیارنامەی جیاواز لە نەتەوە یەكگرتووەكان و پێشینەكانی یاسا نێودەوڵەتییەكان لەسەر لایەنەكانی ململانێ خراونەتە ڕوو بەڵام بەردەوام لەلایەن لایەنە شەڕكەرەكانەوە پشتگوێ خراوە.
هەندێك لە نووسەران هۆكاری دەستپێكردنی ململانێی (ئیسرائیل _فەلەستین) دەگەڕێننەوە بۆ جەنگی جیهانی دووەم كە دڕندەیییەكانی بە خۆییەوە بینی كە بووە هۆی كوژرانی زیاتر لە شەش ملیۆن جولەكە و كۆچكردنی ملیۆنان جوولەكە لە بزووتنەوەیەكی جەماوەریی زایۆنیستیدا. ئەم بزووتنەوە جەماوەرییە گەڕانەوەی داگیركراو لەلایەن فەلەستینییەكانەوە لە ژێر دەسەڵاتی كۆڵۆنیالیزمی ئینگلیزەكاندا بە خۆیەوە بینی. ئەمەش بووە هۆی ململانێیەكی تاڵ لە نێوان ئیسرائیلییەكان و فەلەستینییەكان لە كاتێكدا تێوەگلاون لە یەكێك لە ململانێ دڵتەزێن و چارەسەرنەكراوەكانی ئەمڕۆی جیهاندا. بەڵام ناكۆكی نێوان ئەم دوو گرووپە دەتوانرێت بگەڕێتەوە بۆ نزیكەی نیو سەدە پێش جەنگی جیهانی دووەم. ئەو ناوچەیەی ئەمڕۆ بە ئیسرائیل ناسراوە بە فەرمی فەلەستین بووە و لە ساڵی (١٩١٧)ەوە دەستی پێكردووە وەك چۆن زۆرینەی دانیشتووانی ناوچەكەیان پێكدەهێنا ئەو كات لەگەڵ چەند جولەكەیەك و توركیش لەوێ نیشتەجێ بوون. لە نێوان ساڵانی( ١٨٨٢ تا ١٩٤٨)، كەناڵی بڵاوی كردەوە كە جووڵەی گەورەی جولەكەكان بۆ ناوچەكە لە چەندین عەلیەدا هەبووە كە بووە هۆی زیادبوونی ژمارەی جولەكەكان كە ئەو كات لە ناوچەكەدا نیشتەجێ بوون و ئەمەش وای كردووە كە ببێتە شوێنێكی سەرنجڕاكێشی سەرەكی بۆ جولەكەكانی دیكە لە سەرانسەری جیهان كە بیانەوێت گەڕانەوە بۆ ماڵ. ئەم بزووتنەوەیانە لەلایەن جولەكەكانەوە سەریان هەڵدا كە لە دەوروبەری ساڵی (١٨٨١)دا لە ستەم لە ڕۆژهەڵاتی ئەورووپا هەڵدێن بە تایبەت لە ڕووسیا لە كاتێكدا كە بە “نووسراوەكانی مۆیسس هێس، جودا ئەلكالای، زڤی هیرش كالیشەر و تیۆدۆر هێرزل”سەبارەت بە زایۆنیزم لە دروستكردنی ماڵێكی نیشتمانی بۆ جولەكەكان لە عوسمانیدا فەرمانڕەوایی فەلەستینیان دەكرد. بزووتنەوەی زایۆنیستی گەڕانەوە بۆ ئەم ناوچەیە ستراتیژییەكی هۆشیارانە و حیساب كرا و و پلان بۆ داڕێژراو بوو كە لە یەكەمین كۆنگرەی زایۆنیستییەوە سەرچاوەی گرت كە لە ساڵی( ١٨٩٧)لە بازلی سویسرا بەڕێوەچوو. ئەم كۆبوونەوەیە لە لووتكەی كارنامەی خۆیدا دۆزینەوە و گەڕاندنەوەی جولەكەكانی بۆ ماڵێكی هەمیشەیی بوو كە لە ناوچەیەكدا بوو كە زۆرینەی فەلەستینییەكان تێیدا نیشتەجێ بوون. ئەم هەنگاوە دواتر پشتگیری كرا لەلایەن جاڕنامەی بەریتانیا جاڕنامەی بێلفۆر) لە ساڵی (١٩١٧)كە فەلەستینی دووپات كردەوە كە ماڵێكی نیشتمانییە بۆ جولەكەكانی گەڕاوە سەرەڕای ترس و ڕەتكردنەوە لەلایەن فەلەستینییەكانەوە،, دوای ئەوەی دەستیان بەسەر ناوچەكەدا گرتبوو وەك كۆلۆنییەك لەگەڵ شكستی… ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە جەنگی جیهانی یەكەمدا. بۆ جولەكەكان ئەوە گەڕانەوەی بۆ ماڵی با و باپیرانیان بوو لە كاتێكدا بۆ فەلەستینییەكان ئەوە دەستدرێژی بوو بۆ سەر خاكەكەیان كە بووە هۆی توندوتیژی لە نێوان جولەكەكان و عەرەبەكان و هەروەها لە نێوان عەرەب و ئینگلیزەكان دژی عەرەبەكان و دواتر ڕەتكردنەوەی زیاتر لەلایەن ئینگلیزەكانەوە كۆچی جولەكەكان بە قازانجی عەرەب. پێكەوەژیانی ئاشتییانەی تا ئێستا كە لە نێوان جوولەكە و تورك و فەلەستینیەكاندا هەبوو، هێواش هێواش جێگەی خۆی بە پەیوەندییە ناكۆك و كێبڕكێكەرەكانەوە دا. بەڵام لە سەبر و ملكەچبووندا جولەكەكان بەردەوام بە ژمارەیەكی كەمتر دەهاتن بۆ ئەوەی وەك كرێكار و جووتیار و تەنانەت كۆیلەی داگیركەرانی ئەو كاتەی فەلەستین خزمەت بكەن تا ژمارەیان لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی عەلیادا زیاتر و زیاتر بوو. ئەم ململانێیانە ئاوارەبوونی دانیشتووانی فەلەستینی و كێبڕكێی زیاتر لەسەر سەرچاوە كەمەكانی بە خۆییەوە بینی. گرنگی ڕاپەڕینی عەرەبەكانە لە ساڵی (١٩٣٦) كە پێی وایە “ئەگەری دامەزراندنی دەوڵەتێكی جوولەكەكانی خستووەتە كارنامەی سیاسی” سەرەڕای باسەكانی پێشوو لەسەر ئەو پرسە لە ساڵی (١٩٣٤)كە ئەگەری جیابوونەوەی جوگرافی لە نێوان ئیسرائیلییەكان و فەلەستینییەكان ئەنجام درا. ئەمەش بووە هۆی گفتوگۆی زیاتر لەلایەن كۆلۆنیالیستەكەی بەریتانیا و پێشنیازێكی بەرە و پێشەوە بۆ كۆمەڵەی گەلان لە ساڵی (١٩٣٧) بۆ پەسەندكردن كە بووە هۆی دواخستنی هەر بڕیارێك سەبارەت بە دابەشكردن. دوای جەنگی جیهانی دووەم، ئینگلیزەكان دەستبەرداری ئەركی كۆلۆنیالی خۆیان بوون بەسەر فەلەستین و نەتەوە یەكگرتووەكانی بەجێ هێشت و ئەركی دۆزینەوەی چارەسەرێك بۆ شكستی دەوڵەتداری و حوكمڕانی كە لە ناوچەكەدا هەیە بەتایبەتی لەگەڵ ئەو ململانێیانەی كە بەهۆی بەرزبوونەوەی ژمارەی دانیشتووانی جولەكەكانەوە سەریان هەڵداوە وەك زۆربەی جولەكەكان كە لە كاتی جەنگی جیهانی دووەمدا ئاوارە بوون، ترسیان لەوە هەبوو بگەڕێنەوە
بۆ شوێنی نیشتەجێبوونی كۆنیان بەهۆی ترسی دژە جوولەكەكانەوە كە نەتەوە یەكگرتووەكان بە ئەركی دۆزینەوەی شوێنێك بۆ گەڕاندنەوەیان بۆ وڵاتەكەیان بەجێ هێشت. لە ڕاپۆرتی ساڵی( ١٩٤٧)ی لیژنەی تایبەتی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ فەلەستین دا هاتووە كە سەرەڕای پێشنیازی نیشتەجێكردنی جولەكەكانی ئاوارە بوو لە وڵاتانی دیكە، بەڵام بەرخۆدانی توندیان بەرەوڕوو بووەتەوە، چونكە زۆرینەیان دووپاتیان كردووەتەوە كە جگە لە هیچ وڵاتێكی دیكە نیشتەجێ نابن فەلەستین. عەرەبەكان دەوڵەتێكی یەكگرتووی فەلەستینییان دەویست، هەندێك لە ئەندامانی لیژنەی نەتەوە یەكگرتووەكان داكۆكییان لە دەوڵەتێكی فیدراڵی دەكرد كە دەسەڵاتی هاوبەشی هەبێت كە لەلایەن هەر دوو جولەكە و عەرەبەوە ڕەت كرایەوە و بەشەكەی تری لیژنەكە دوو دەوڵەتی سەربەخۆیان هەڵبژارد كە زۆر لەلایەن… ئیسرائیلییەكان بە بێزاری فەلەستینییەكان. ئەمەش وایكرد كە نەتەوە یەكگرتووەكان لە ژێر چاودێری پلانێكی دابەشكردن دابڕێژێت كە هەر دوو دەوڵەتی( ئیسرائیل و فەلەستین)ی هەڵبژارد كە شانبەشانی (قودس) دەژین وەك ناوچەیەكی نێودەوڵەتی بێلایەن دەستنیشان بكرێت بەهۆی پرسە مشتومڕاوییەكانی دەوروبەری.
بەپێی وێبی فریاگوزاری (٢٠٠٧)، پۆرتاڵێكی زانیاری مرۆیی نووسینگەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ هەماهەنگی كاروباری مرۆیی بابەتێكی بڵاو كردەوە كە پرسە سەرەكییەكانی ململانێی ئیسرائیل و فەلەستین دەخاتە ڕوو كە لە خوارەوە گیراون. ئەوەی فەلەستینییەكان مافی گەڕانەوەیان بۆ فەلەستینی مێژوویی دەزانن، یەك پرسێكی دیار پێك دەهێنێت. لە دوای دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل لە ساڵی( ١٩٤٧) و ئەو شەڕەی كە لە نێوان ئەوان و عەرەبدا سەری هەڵدا، نزیكەی( ٨٠٠ )هەزار فەلەستینی لە شوێنی نیشتەجێبوونیان هەڵهاتبوون و بوون بە پەنابەر لە ناوچەی كەرتی غەززە و ناوچە جیاجیاكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. ئەوان خەریكی خۆپیشاندان بوون بۆ گەڕانەوە بۆ زێدی خۆیان كە لەو كاتەوە لەلایەن ئیسرائیلییەكانەوە دەستی بەسەردا گیراوە كە ئامادە نین گەڕانەوەیان قبووڵ بكەن. پرسی دووەم پرسی قودسە كە
ئیسرائیل بانگەشەی ئەوە دەكات كە پایتەختی هەمیشەیی خۆیانە. تا شەڕی (١٩٦٧)لە ژێر سەروەری ئوردندا بووە كە ئیسرائیل لە شەڕدا دەستی بەسەردا گرتووە و لەو كاتەوە كۆنترۆڵی بەسەریدا گرتووە. فەلەستینییەكان ئیدیعای ئەوە دەكەن كە پایتەختی خۆیان بە هەمان شێوە. لەوەش زیاتر، سێیەم پیرۆزترین شوێنی باوەڕی ئیسلامییە. لە كاتێكدا بۆ جولەكەكان شوێنی پەرستگاكە، بۆ عەرەبە موسڵمانەكان دۆمی بەرد ئەو شوێنەیە كە محەممەد لێیەوە بەرەو ئاسمان بەرز بووەتەوە لە قودسدایە. هەركەسێك سەروەری بەسەر شارەكەدا هەبێت بۆیە پرسێكی مشتومڕاوییە.
سێهەم ،پرسی سنووری فەلەستین و ئیسرائیل چی پێك دەهێنێت. فەلەستینییەكان دەیانویست ئیسرائیل لە هەموو ناوچەكان بكشێتەوە دوای شەڕی (١٩٤٨-١٩٤٩) بەتایبەتی سنوورەكانی جیاكردنەوەی ئیسرائیل لە كەناری ڕۆژئاوا. هیچیان لەوە كەمتر قبووڵ نەدەكرد. لە لایەكی دیكەوە ئیسرائیلییەكان ئامادە نین دان بەوەدا بنێن، بە ئاماژەدان بە ڕەچاوكردنی ئەمنییەكان بە ئاماژەدان بە كشانەوەكانی ساڵی (٢٠٠٥)كە گروپە چەكدارە فەلەستینییەكانی ناوچەكە بەكاریان دەهێنا بۆ ئەوەی ڕۆژانە مووشەكیان بۆ ناو ئیسرائیل هەڵدەكرد. هەروەها فەلەستینییەكان دەیانەوێت ئیسرائیل ئەو نیشتەجێبوونانەی لەسەر خاكەكانی فەلەستین هەڵبوەشێنێتەوە كە ناوچەی جولەكەكان لەسەر خاكەكەیان پێك دەهێنن. بەڵام ئیسرائیلییەكان دەیانەوێت ئەو بلۆكە بەناو نیشتەجێبوونانە بپارێزن كە نزیكن لە شارۆچكە گەورەكانی فەلەستین. چوارەمیش خەمی ئەمنییە بۆ ئیسرائیل. لە كاتێكدا كە بڕیارنامەی ٢٤٢ی ئەنجوومەنی ئاسایش لە (٢٢)ی تشرینی دووەمی( ١٩٦٧) داوا دەكات ئیسرائیل هێزە چەكدارەكانی لە خاكەكانی فەلەستین بكشێنێتەوە، بەڵام نیگەرانە لە چالاكیی گرووپە چەكدارەكانی وەك حەماس و جیهادی ئیسلامی و باڵی چەكداری بزووتنەوەی فەتح. دەسەڵاتی فەلەستین بە زەحمەت دەتوانێت گەرەنتی كۆنترۆڵكردنی چالاكییەكانی ئەم گرووپانە لە دژی ئیسرائیل بكات. بەم شێوەیە جێبەجێكردنی ئەم بڕگەیە دەبێتە تەحەدایەك بۆ ئیسرائیل.
سه‌رچاوه‌كان :
Isserof, A. (1947). www.mideastweb.org. Retrieved from: http://www.mideastweb.org/unscop1947.htm
Jewish. (n.d). Jewish Virtual Library.org. Retrieved from: https://www.jewishvirtuallibrary.org/first-to twelfth-zionist-congress-1897-1921
Foundation, C. R. (2001). crf-usa.org. Retrieved from: https://www2.crf-usa.org/online-lessons/foundations-of-our-constitution/natural-rights
BBC. (2024, April 5). bbc.com. Retrieved from: https://www.bbc.com/news/newsbeat-44124396.amp
News, S. (2019). SBS News. Retrieved April 29, 2024, from: https://www.sbs.com.au/news/article/the-israeli-palestinian-conflict-a-brief-history/kzuibqf33
