بەناز ئەحمەد
قوتابی زانكۆی سۆران/ قۆناغی چوارەم – بەشی مێژوو
لە ئەنجامی داگیركاری بەریتانیا بەسەر عێراق دا، بە هۆی ئەو سیاسەتی پەیڕەوی دەكرد بووە هۆی ناڕازی بوونی خەڵك ،ئەو زوڵم و ستەمەی كە حاكمە سیاسییەكانی ئینگلیز بەرامبەریان دەكردن كە مایەیی قبووڵكردن نەبوو،لە ساڵی 1920دا، كۆمەڵێك ڕووداو و بارودۆخی سیاسی و ئابووری كۆمەڵایەتی ناوچەكانی عێراقیان گرتەوە بەرەو ناسەقامگیریان برد ئەمەش لە ئاكامی دروست بوونی هەستی نیشتمانی و نەتەوەی كە چیتر لەبەرامبەر ئەم ستەمە خۆیان بێدەنگ بكەن.
سەرهەڵدانی شۆڕشی 1920چەندین هۆكاری ناوخۆی و دەرەكی هۆكار بوون بۆ سەرهەڵدانی ئەم بزووتنەوەیە ،
هۆكارە دەرەكییەكان لێدوانە و پەیمانە زۆرەكانی هاوپەیمانان بە پێدانی بەڵێنی سەربەخۆی لە پێش داگیركاری و دوای داگیركاری دامەزراندنی حكومەت لە سووریا لەلایەن شەریف حوسێن بە یارمەتی بەریتانیا لە ساڵی 1916تاوەكوو 1920بە سەرۆكایەتی فەیسەڵ كوڕی حوسێن ،كە ئەوانیش داوای دامەزراندنی حكومەتی هاوشێوەی سووریان دەكرد لە عێراقدا،
بەشداری كردنی ژمارەیەكی زۆری ئەفسەرانی هەڵهاتووی عێراقی لە ڕیزی سوپای عوسمانی لە شۆڕشی حیجاز و دامەزراندنی دەوڵەتی عەرەبی سووری ، كە بووە پاڵنەرێكی بە هێز بۆ بەرەنگار بوونەوەی هێزی داگیر كەران دوای ئەوەی لە كۆنگرەی دیمەشق دەوڵەتی سەربەخۆی سووریا دامەزرا ، عێراقییەكانی دانیشتووی دیمەشق كۆبوونەوەیەكیان ئەنجام دا ، داوای سەربەخۆی عێراق و دانانی عەبدوڵڵای برای فەیسەڵ بە پاشای عێراق كرد.
هۆكارە ناوخۆیییەكان :
بڵاوبوونەوەی هەستی نەتەوایەتی لە كۆتایییەكانی سەردەمی عوسمانی ، لە كاتی شۆڕشی شەریف حوسێن لە حیجاز پەرەی سەند
خراپی ئیدارەدانی داگیركەر و شكستی پرۆژە گەورەكانی ، كە پەیمان دابوو بووژانەوەی ئابووری و خۆش گوزەرانی كۆمەڵایەتی جێ بەجێ بكات دانانی باجی قورس و جۆراوجۆر ، كە پێشتر خەڵكی عێراق شتی وایان نەدیتبوو كە بارگرانی زۆری خستبووە سەر شانی دانیشتووان وە پێدانی پلە و پۆست بە كەسانی بیانی دانیشتوانی لە وەزیفەی گشتی بێبەش كردبوو بەریتانیا ڕیزی لە هەستی نیشتمانی و نەریتی عەرەبی ناوچەكان نەدەگرت دروست كردنی دووبەرەكی خێڵەكی و بەهۆی دەست لە پشت دانی هەندێك یان و فەرامۆش كردنی تریان ڕۆڵی مەلا و شێخ و ڕابەرانی ئایینی ، هەندانی موسڵمانان بۆ جیهاد وە كە بزووتنەوەكە مۆركێكی ئایینی وەرگرت ، مەترسیدارتر دەركەوت. تێكچوونی پەیوەندی نێوان بەریتانیا و شێخ شەعلان سەرۆك هۆزی زاولم دەست گیركردنی شێخ شەعلان.هەوڵەكانی ئارنۆلد ویلسۆن ،حاكمی ئیدارەی مەدەنی بەریتانیا، لە سەپاندنی هەندێك پرەنسیپ و سیستەم لە عێراق.
لە 30حوزەیرانی 1930دا بە فەرمانی حاكمی ئینگلیز شاری ڕمەیسەیان گرتووە( شێخ شەعلان) سەرۆك هۆزی زەوالم ، لە دوای ئەم ڕووداوە كۆمەڵێك لە پیاوانی هۆزی زوڵم بە چەكەوە هێرشیان كردە سەر بەندیخانە و شێخ شەعلان ڕزگار كرد، لە ڕومیسە وە ئاگری شۆڕش دەستی پێكردوو ناوچەكانی تری گرتەوە،سەركردەكانی شۆڕش لە بەغدا دركیان بەوە كرد كە هێزێكی زۆری بەریتانیا بەڕێوەیە بۆ كپ كردنی شۆڕش ، بۆیە داویان لە هۆزەكانی ناوچەی دیالە كرد كە ئەوانیش بەشداری شۆڕش بكەن بۆ ئەوەی ڕێگری لە هاتنی سوپای ئینگلیز بگرن لە سەر داوای ئەوان دەستان بە ڕاپەڕین كرد لە دژی دەسەڵاتی ئینگلیز ناوچەكەیان لی پاككردنەوە و هەروەها سەرۆك عەشیرەتی (زەوبح) لە ناوچەكانی فەللوجە حاكمی بەریتانی شاری فەللوجەییان كوشت كە ناوی(لیچمەن)بوو، كورد و توركمانیش لەم شۆڕشە دا هاوكاری عەرەب بوون بە شێوەیەكی بەرچاو بەشداریان كرد ، لە ناوچەی خانەقینن هۆزە كوردەكان لە ساڵی1920 بۆ ماوەی دوو هەفتە كۆنترۆڵی شارەكەیان كرد ، وە شاری كفری لەسەر دەستی (ئیبراهیم خان) كەسایەتییەكی دیاری هۆزی دەلۆ ئازاد كرا دەستیان گرت بەسەر چەندین ناوچە و لەژێر دەسەڵاتی بەریتانیان دەرهێنان،كە بۆ ماوەی سێ مانگ شەڕی چەكداری لە نێوان دەسهـ لاتی بەریتانیا و سەركردە عەشایرییەكان دروست بوو، كە بووە هۆكار تێكدانی ناوچەكە و خراپ كردنی ڕێگا و بانەكان ، وە سەدەها كوژراو بریندار لە هەر دوو لا كەوتەوە،لە ڕووی ڕاگەیاندنەوە ، شۆڕشی 1920 گۆڤار و ڕۆژنامەی تایبەت بە خۆی هەبوو وەكوو(اللسان)، وە ڕۆژنامەی (الفرات)كەلە15ئەیلو 1920 یەكەم ژمارەی ڕۆژنامەی لی دەرچوو، محەممەد باقر شبیبی دەركرد تەنیا پێنج ژمارەی لێ دەرچوو بەهۆی دەستگیركردنی نووسەر و كاربەدەستەكانی لە دوای ئەم ڕۆژنامەیە ڕۆژنامەی (الا ستقلال) لە لایەن (عەبدولغەفوور بەدری) سەر نووسەری بوو كە ئەویش تەنیا هەشت ژمارەی لێ دەر چوو
هۆكاری شكستی شۆڕش :
1.ڕوبەرووبونەوەی سەربازی سەركوتكردنی شۆڕشگێڕان بە زەبری هێزی بەریتانی.
2.نەبوونی یەك سەركردە و نەبوونی یەكگرتووی لە نیوان شۆڕشەكان
3.خیانەت و سیخوڕی چەند هۆزێك بۆ دەسەڵاتی بەریتانیا.
4.نەبوونی پاڵپشتی دەرەكی و كەم ئەزموونی سەرۆك هۆزەكان.
شۆڕشی1920گورزێكی زۆری لە بەریتانیا دا ، شكستی بە نەخشەكانیان هێنا وای لێكردن گۆڕانكاری لە سیاسەتی خۆیان بكەن لە عێراق، لابردنی ئارنۆلد ویلسۆن لە پۆستەكەی دانانی( سیربرسی كۆكس) هەوڵی دا پەیوەندی نێوانیان ڕێك بخاتەوە.
دروستبوونی حكومەتی پاشایەتی لە عێراق، بەستنی كۆنگرەی قاهیرە لە ساڵی 1921بهـ سەرپەرشتی ونستۆن چەرچەل و دیاری كردنی فەیسەڵ كوڕی حوسێن بە پاشای عێراق
ئەم شۆڕشە زیانێكی زۆری بە هێزی ئینگلیز گەیاند و بووە هۆی كوشتن و بریندار بوون چەندەها كەس و كاولكاری لە ناوچەكەدا.
سەرچاوەكان :
1ـ عێراق لە سەردەمی پاشایەتی هاشمییدا :د.لوقمان خەیاڵی ،ساڵی چاپی 2021، چاپی یەكەم
2ـ چەند لاپەڕەیەك لە مێژووی نوێ و هاوچەرخی عێراق :ئەحمەد حەمەدمین چاپی یەكەم 2010
3ـ نشآة العراق الحدیث، تآلیف: هنري فوستر، ترجمة:سلیم طە التكریتی الجزء الاول
4ـ مێژووی نوێ و هاوچەرخی عێراق :د.محەممەد سوهەیل طقوش
