ئاواز یوسف احمد
قوتابی زانكۆی سۆران/ قۆناخی چوارەم -بەشی مێژوو
ئیسماعیل ئاغای شكاك ناسراو بە سمكۆی شكاك (لەدایكبوو ١٨٨٧ – مردووی ١٩٣٠) شۆڕشگێڕێكی كوردی ڕێبەری هۆزی شكاك بوو كە بۆ ماوەیەك دەسەڵاتی ناوچەی، سمكۆ ناوی ئیسماعیلە و كوڕی محەممەد پاشای كوڕی عەلی خانی كوڕی ئیسماعیل ئاغای شكاكە و بنەماڵەكەیان لە دێر زەمانەوە گەورە و دەسەڵاتداری خێڵی شكاك بوون.سمكۆ ساڵی ١٨٨٧ لەدایكبووە و پاش مردنی باوكی و جەعفەر ئاغای برای، سەركردایەتی شكاكی گرتووەتە دەست و لە پێش جەنگی جیهانیی یەكەمەوە دژی دەسەڵاتی قاجاری لە ئێران جەنگاوە، لە پاش جەنگیش لە خەباتێكی بێوچاندا بوو و دەستی بە گرتنی ناوچەكانی قەراخی گۆلی ورمێ كردووە.وەك سەركردەیەكی سیاسی ناوی دەركرد و لەپێناو دامەزراندنی دەوڵەتێكی كوردیدا ساڵی ١٩١٩ شۆڕشی بەرپا كرد و گەلی ناوچەی گرنگی خستە ژێر كۆنترۆڵی خۆیەوە.سمكۆ كچێكی شێخ محەممەدی سدیقی هێنابوو، شێخ محەممەد سدیق كوڕی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری و باوكی سەید تەها بوو، كە یەكێك بوو لە سیاسەتوان و شۆڕشگێڕەكانی ئەو سەردەمە، ئەو خزمایەتییە نێوان سەید تەها و سمكۆی شكاكی پتەو كرد. لە ڕۆژی ٣٠ی حوزەیرانی ساڵی ١٩٣٠ بە پیلانێكی كاربەدەستانی ئەوسای ئێران لە شاری شنۆ تێرۆركرا.
ئیسماعیل ئاغا(سمكۆی شكاك)لە دوای مردنی باوكی بوو بە سەرۆك عەشیرەتی شكاك، یەكێكە لە ناسراو ترین ئەو سەركردە كوردانەی كە پێش جەنگی یەكەمی جیهانی دژی دەسەڵاتی قاجاری لە ئێران جەنگاوە ، لە ساڵانی دوای جەنگیش لە خەباتی بی وەچان دا بووە بۆ بەدیهێنانی مافەكانی كورد لە خۆرهەڵاتی دەسەڵاتی سمكۆ وە هەروەها لە ناوچەكانی خۆرئاوای دەریاچەی ورمێ (مەڵبەندی سەرەكی عەشیرەتی شكاك) فراوان بوو، هەروەها شێخ عەبدولسەلام بارزانی كە لەدەست عوسمانییەكان ڕای كردبوو، ماوەیەك لە لە نێو ئەو عەشیرەتە مایەوە دواتریش لەگەڵ سمكۆ دا چو بۆ بینینی جێگری كونسوڵی ڕووسیا لە قەوقاز تا داوای پشتیوانی و كۆمەكی بۆ بزووتنەوەی كوردی لێ بكەن.جگە لەمانە سمكۆ كچێكی (شێخ محەممەد سدیق)ی هێنابوو ، شێخ محەممەد سدیق كوڕی شێخ عوبیدواللە نەهری و باوكی (سەید تەها)بوو،كە یەكێك لە سیاسەتمەدار و شۆڕشگێڕەكانی ئەو سەردەمە بوو، ئەم خزمایەتییە هۆكاری نێوان بنەماڵەی شەمزینان بەتایبەت سەید تەها و سمكۆ پتەو دەكرد. لە ساڵانی جەنگی جیهانی یەكەم دا، ناوچەی دەسەڵاتی سمكۆ كەوتە بەر شاڵاوی عوسمانییەكان، بەڵام كاتێك ڕووسەكان عوسمانییەكانیان تێك شكاند ژمارەیەكی زۆری سەربازە كوردەكانی ناو سوپای عوسمانی بە خۆیان و چەكەكانیانەوە پەیوەندییان بە سمكۆوە كردووە هاتنە ڕیزی لەشكرەكەیەوە بە هەڵگیرسانی شۆڕشی ئۆكتۆبەری ساڵی (١٩١٧ز) و پاشەكشەی هێزەكانی ڕووس لە ناوچەكە، بەدەست بەسەر داگرتنی ناوچەی تردا دەسەڵاتی سمكۆ فراوانتر بوو. دوای كۆتایی هاتنی جەنگیش جێنشینی والی ئازەربایجان لە تەورێز پلانێكی بۆ كوشتنی سمكۆ دارشت،هەرچەندە سمكۆ لە پلانەكە ڕزگاری بوو،بەڵام برایەكی و چەند كەسێكی تر لەناوچوون،ئەم كارە زیاتر سمكۆی ڕق ئەستوور كرد لەبەرامبەر عەجەمەكان،چونكە ساڵێك پێش شۆڕش دەستووری ئێران (نیزام سەڵتەنە)ی والی ئازەربایجان لە تەورێز بەناوی دەعوەتەوە (جەعفەر ئاغا)ی برای گەورەی سمكۆ و دوو هاوڕێی كوشت دوای ئەوەی سمكۆ بۆی دەركەوت قاجارییەكان دەست لە پلان گێران و دوژمنایەتی هەڵناگرن،كەوتە هاندانی كورد بۆ ڕاپەڕین و شۆڕش لەپێناوی ئازادی و سەربەخۆ
سمكۆ شارەكانی (خانە، شنۆ نەغەدە، بۆكان، مەهاباد، میاندواو، سەردەشت)ی ڕزگار كرد، هەروەها جگە لە ڕزگاركردنی شارەكانی (خۆی،سەلماش،ماك) گەمارۆی شاری (ورمێ)شیدا، دوای گەمارۆیەكی (٢٥) ڕۆژی هێزەكانی كورد بەشێكی شارەكەیان ئازاد كرد، بەڵام ئینگلیزەكان و ئەمریكییەكان بە هانای حاكمی شەڕەكەوە هاتن و نەیانهێشت تەواوی شارەكە بكەوێتە دەست سمكۆ. لەو ماوەیەدا سمكۆ هەوڵیدا پشتگیری دەوڵەتە گەورەكان بۆ خۆی مسۆگەر بكات، سەید تەهای نارد بۆ بەغدا بۆ بەدەستهێنانی پشتیوانی بەریتانیا، سمكۆ خۆیشی نامەیەكی بۆ (ویلسن) حاكمی سیاسی بەریتانیای لە عێراق نارد، بەڵام ئەم هەوڵانە سەریان نەگرت. بۆیە ئەم جارە پەیوەندی بەكەمالیەكانەوە كرد كە تازە خەریكی چالاكییەكانیان بوون لە كوردستان، لەم كاتانەدا ڕەزا شای پەهلەوی هاتە سەر حوكم و كۆتایی بە دەسەڵاتی بنەماڵەی قاجاریەكان هێنا، ڕەزا شا بە پشتیوانی وڵاتانی گەورەی دونیا توانی لە ماوەیەكی كورتدا دەسەڵات بە سەرتاسەری ئێراندا بسەپێنێتەوە، جگە لە چەند ناوچەیەكی كوردستان كە یەكێك لەوانە ناوچەی دەسەڵاتی سمكۆ بوو، ڕەزا شا هێزێكی گەورەی لە تەورێزەوە ناردە سەر سمكۆ، بەڵام بە هاوكاری هۆزەكانی كورد سمكۆ توانی زەبرێكی كوشندەیان لێبدات. بەمەش ناوچەی دەسەڵاتی سمكۆ بۆ دەوروبەری ( سنە) فراوان بوو سمكۆ توانی بۆ ماوەی چوار ساڵ لەبەرامبەر هێرش و پەلامارەكانی ڕەزا شا خۆ ڕابگرێت وە لە زۆربەی شەرەكانیشدا سەركەوتو بوە، بۆ ئازادكردنی شاری سنە سمكۆ پەیوەندی بە (مەحمود خانی كانی سانان) و (مەحمود خانی دزلێ) و (سەردار ڕەشید)ەوە كرد، هەموو لایەك بۆ ئەم مەبەستە هاو هەڵوێست بوون، بەڵام پەلاماری لەناكاوی هێزەكانی ئێران بۆ سەرناوچەكانی عەشیرەتی شكاك، ڕێگای ڕزگاركردنی سنەو ناوچەكانی باشووری لە سمكۆ گرت، ئەمەو وێرای ئەوەی عەشیرەتەكانی (لۆرستان)یش ئامادەییان نیشاندابوو بۆ هاتنە ڕیزی بزوتنەوەكەی سمكۆ و، كوردانی بندەستی عێراق و توركیاش پەیوەندی دۆستایەتییان لەگەڵ سمكۆ دامەزراند بوو. لە هاوینی١٩٢٢ز شەری گەورەی شەركەیازی لەنێوان هێزەكانی سمكۆو سوپای ئێران دا هەڵگیرسا، هەرچەندە كوردەكان بۆ ماوەیەك خۆیان ڕاگرت، بەڵام لەكۆتاییدا هێزەكانی سمكۆ شكستیان خواردو ناوچەكەیان دەستی بەسەرداگیرا. سمكۆ پەنای بردە بەر توركیا، لەئەنجامی پەلاماری توركەكانیش ژنەكەی كوژراو كورێكیشی بەدیل گیرا. بۆیە ئەمجارە سمكۆ ڕویكردە باشوری كوردستان ساڵی ١٩٢٣ز لەلایەن شێخ مەحموودەوە پێشوازیییەكی شاهانەی لێكرا. سمكۆ لەسەر داوای ئینگلیزەكان بریاریدا بگەرێتەوە خۆرهەڵاتی كوردستان بەو پێیە ئێنگلیز داوای لەدەسەڵاتدارانی ئێران كردووە لەسمكۆ خۆشبن پاش ئەوەی سمكۆ لە هاوكاری ئینگلیز و توركە كەمالیەكان بێ ئومێد بوو، ئەمریكاش نەیدەویست تەرازوی هێزەكان لەناوچەكە تێك بچێت، بۆیە ئەم جارەیان سمكۆ ویستی هاوكاری یەكێتی سۆڤیەت مسۆگەر بكات، بەڵام ئەمەشی بۆ جێبەجێ نەبوو، چونكە سۆڤیەت ڕێككەوتننامەی دۆستایەتی و هاوكاری لەگەڵ هەردوو ڕژێمی ڕەزاشای پەهلەوی و مستافا ئەتاتورك مۆر كردبوو، بۆیە سەرئەنجام لەسەر داواكەی ئینگلیز دەگەرێتەوە خۆرهەڵاتی كوردستان، بەڵام كاتێك تێدەگات ڕەزاشا نیازی پاك نیە لەساڵی ١٩٢٥ز و لەژێر كاریگەری شۆرشەكەی شێخ سەعیدی پیران كە لەباكوری كوردستان دژی كەمالیەكان هەڵگیرسا. دەستدەكاتەوە بە شۆرش، بەڵام ئەمجارەشیان ڕووبەروی شكست دەبێتەوە پەراگەندەی سەر سنورەكانی توركیا-عێراق-ئێران دەبێت تاساڵی١٩٣٠ز، ئەوكاتە پەیمانێكی لێبووردنی لە تەبرێزەوە پێدەگات، وێرای بریاری دانانی بەحاكمی ناوچەی شنۆ.سمكۆ كەوتە هەڵەیەكی سیاسی گەورەوە كە بروای بەم بەڵێنە لێبووردنە كرد، چونكە هەر ئەمساڵە بەهەمان شێوەی جەعفەر ئاغای برای بەپلانێكی دارێژراو كوژرا. بەكۆتای ژیانیشی كۆتایی بەجوڵانەوە سیاسیەكانی هات.
سمكۆی شكاك وەك سەركردەیەكی ناو مێژووی كورد ڕۆڵی هەبوە لە بزاڤی ڕزگاری خوازی كوردیدا، ناوبراو ماوەیەكی زۆر خەباتی كردوە بۆ بەدەستهێنانی ماف ئازادیەكانی گەلی كورد، بەڵام لە كۆتاییدا ئەویش وەك بەشێكی سەركردەكانی دیكەی كورد لەلایەن ڕژێمی شاهانشایی ئێران تیرۆر كرا، هەمیشە خەبات و قوربانیدانیدانی سمكۆی شكاك لەیادەوەری میلەتی كورد بە زیندوی یادی دەكرێتەوە.
سەرچاوەكان :
١/سمكۆ(ئیسماعیل ئاغای شوكاك) و بزوتنەوەی نەتەوایەتی كورد
نوسینی/محمد ڕەسول هاوار)/چاپخانەی ئاپێك(سوید-ستۆكهۆڵم:لەساڵی١٩٩٥.)
٢/مێژووی كوردستان
دانەرانی ئەم كتێبە/م.س لازاریف:م.ئ حەسرەتیان:شاكرۆمحۆی:ی.ی ڤاسیلیڤا:ئۆلگالینا./بەرگی دووەم/وەرگێرانی لەروسیەوە بۆ عەرەبی:د.عەبدی حاجی/وەرگێرانی بۆكوردی:هۆشیار عەبدولڵا سەنگاوی.
٣/شۆرشەكانی كورد وە كوردو كۆماری عێراق( نوسینی:عەلائەدین سەجادی)/ئامادەكردن و لەچاپ دانی:ئەحمەد موحەمەدی
