جەنگی حەتین (حطين)

قەدریە موسا سێوكە
قوتابی زانكۆی سۆران – فاكەڵتی ئاداب – بەشی مێژوو

جەنگی حطين ئەو جەنگە بوو كە لە نێوان موسڵمانان و خاچ دروشمەكان بوو، سەرجەم ئەو هۆكارانەی یارمەتیدەر بوون بۆ ڕووبەڕووبوونەوە موسڵمانان لە دەشتایەكی پڕ لەوەرگە و ئاو دابوون خاچ دروشمەكانیش بەهۆی ئەوەی سەربازگەكەیان لە ناوچەیەكی سەختی بێ ئاودا بوون ناوچەیەكی گەرم بوو، ئەوە بوو هەردوولا لە دەشتی قەدپاڵی چیای ڕۆژئاوای گبریەدا ڕووبەڕووی یەكتری بوونەوە بەڵام بەهۆی هاتنی شەو ڕووبەڕووبوونەوە دوا كەوت، خاچ دروشمەكان بۆیان دەركەوت ئەوان دوورن لە ئاو گەمارۆ دراون، جەنگێكی ترسناك ڕوویدا لە چیای حطين، موسڵمانان سەركەوتنیان بەدەست هێنا بەرامبەر بە سوپای خاچ دروشمەكان، هۆكاری ناونانی ئەم جەنگە بە جەنگی حطين بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە لە ناوچەیەكی ڕووبەڕووی یەكتر بوونەتەوە لەسەر لووتكەی چیای طبریە كە دەیڕوانی بەسەر دەشتی حطين ناوچەیەكە لە شێوەی بانێك دایە كە سێ سەد مەتر لە ئاستی دەریاوە بەرزترە دوو لووتكەی هەیە ئەمەش وای كردووە كە عەرەب ناوی شاخەكانی حطين لێ بنێن
پاشا بلدوینی پێنجەم لە مانگی جەمادی دووەمی ساڵی(٥٨٢ ك) مانگی ئابی ساڵی( ١١٨٦) زایینی دوای مانگێك لە دەست بەكاربوونی دا كۆچی دوای كرد، بەمەش كێشەی ناوخۆیی لە نێوان خاچپەرستاندا سەری هەڵدا سەرەتایەك بوو بۆ ململانێیەكی توند بۆ گەیشتن بە تەختی شانیشینی، نەیارانی ڕیمۆندی سێییەم بەردەوام بوون لە پلاندانان، تا دواجار توانیان دەسەڵاتی لێ زەوت بكەن دەسەڵات لە منداڵەكەیەوە بەرن بۆ سیبیالی دایكی وە هەڵبژاردنی پاشای نوێیان دایە دەستی، چونكە كە خۆی وەكوو ئافرەتێك توانای حوكمڕانی نییە، سیبیلیش تاجی پاشایەتی ڕادەستی جای لوزینانی هاوسەری كرد، سەڵاحەدین بەهۆی لێهاتوویی و شارەزایەی سەربازییەی كە هەی بوو هەوڵی دا بارودۆخی نالەباری شانیشینی بیتو لمقدیس بقۆزێتەوە كە پاش دانانی جای لۆزینای تێ كەوتبوو، دوای ئەوەی هاوسەرەكەی تاجی لەسەر سەری خۆی لابردوو نایە سەر سەری ئەو گوتی مێردەكەم بەتواناترە و شیاوترە بۆ پاشایەتی، ئەوە بوو سەڵاحەدین ڕێكەوتنی لەگەڵ ڕیمۆندی سێیەمی ئەمیری ئەنگاكیە مۆر كرد لەسەر داوای ئەو یان لەسەر داوای سەڵاحەدین،وەریمۆندی سێیەم مەودای ڕێ كەوتنەكەی فراوانتر كرد تاوەكوو ناوچەی الجلیلیش بگرێتەوە، بەم پێیەش ڕێ خۆش كرد بۆ سەڵاحەدین بۆ چوونە نێوان ئوردن و فەلەستین، بەڵام ئەوە بوو دواتر ئەم ڕێكەوتنەیان هەڵوەشاندەوە كە خاڵی دەست پێك و سەرەتای شەڕى حطينبوو چونكە هاوپەیمانی سەڵاحەدین لەگەڵ ڕیمۆندی سێیەمدا بواری ڕەخساند بۆ دەستتێوەردانی سیاسەتی ناوخۆییی خاچپەرستان،نوێ كردنەوەی هاوپەیمانییەكەشی لەگەڵ ڕیمۆندی سێیەم وریمۆندی سێیەمدا بەیت و لمەقدیسی بێ بەش كرد لە كۆمەكی دوان لە بەهێزترین میرنشینەكانیان لە شامدا، كە ئەوانیش میرنشینی گرابلوس و میرنشینی ئەنگاكیە بوو، بە م شێوەیە سەڵاحەدین سەركەوتوو بوو لە پەرتەوازەكردنی ڕێزی خاچپەرستاندا، لە بەرامبەریشدا سەركەوتوو بوو لە یەكخستنی ڕێزەكانی موسڵماناندا، سوپای ئیسلامی لە میسر جزیرە شام و مووسڵ دا لە ڕووی محنەوی و سەربازییەوە ئامادەی كرد بۆ ئەو جەنگەی كە دەیویست یەكلاكەرەوە بێت ، كاتێك ئامادەكاری تەواو بوو،سەڵاحەدین دەیزانی بە هێرشكردنە سەر گبریە دەتوانێت ئەو ڕێگایانە بگرێت كە دەچێت بۆ گبریە هەروەها دەست بەسەر هەموو ئەو ڕێگایانەشدا بگرێت كە بە كەناری ڕۆژهەڵاتیدا تێپەڕی بەرەو گبریە و بە گەیشتنی بە ئاوەكە كۆتای دێت.
خاچپەرستان لەكاتی دەرچوونیاندا لە صفوریە دەمێنەوە لە ناوچەیەكی سەخت وە خۆشی بە سەركردایەتی سوپاكەی بە ڕێكەوت بۆ ڕووبەروو بوونەوەی خاچپەرستان لەسەر لوتكەی چیای گبریە كە دەیروانی بەسە ر دەشتی حگین دا، كە ناوچەیەكە لە شێوەی بانێك دایە كە سێسەد مەتر لە ئاستی دەریاوە بە ڕزترە وە دوو لوتكەی هەیە ئەمەش وای كردوە لە عەرەب كە ناوی شاخەكانی حگین لێبنێن،بەگشتیخاچپەرستەكان بەمانە زۆر ماندوو شكەت بوون و توێنویەتی زۆری بۆ هێنابوون، دوای ئەوەی سوپای صەڵاحدین بوەرێگر لە نێوان ئەوان و سەرچاوەی ئاودا، ئەوەبوو هەردووكلا لە دەشتی قەد پالی چیایی ڕۆژئاوای گبریەدا ڕووبەرووی یەكتری بوونەوە، بەڵام بەهۆی هاتنی شەوەوە ڕووبە ڕوو بوونەوەیەكە دواكەوت هەریەكەیان لە شوێنی خۆی مایەوە، دواتر هەردوو سوپایەكە كەوتنە جموجۆل و لە شوێنێكدا پێكدادان ڕوویدا كە بە لوبیە ناسراوە، كوشتار لە نێوانیاندا بەردەوام بوو هەتاوەكوو تاریك بووە ڕێگر لەبەرامبەر یاندا، ئەوە بوو سوپای صەڵاحدین ئەو دووشەوە بەهرەمەند بوون، سەرجەم ئەو هۆكارانەی یارمەتیدەربوون بۆ ڕووبەروو بوونەوە، توانیان لە دەشتایەكی پر لەوەرگەو ئاودا سەربازگەی هەڵبدات، سوپای خاچپەرستیش لەو ماوەیەدا ماندوویەتی و بەدبەختی زیاد بوو بەهۆی ئەوەی سەربازگەكەیان لە ناوچەیەكی سەختی بێ ئاو گەرمدا هەڵدابوو، صەڵاحدین لەوشەوەدا باروودۆخەكەی قۆستەوەهەتاوەكو ئامادەكاریەكی تەواو بكات، بۆ هێرشكردنە سەر دوژمن كە چووبوو قەدپالی چیای حگین، بۆ خۆپاراستن لە تیاچوون و مانەوە لەكەشێكی مامناوەند دا، بۆ كەمكردنەوەی ئاسەواری توێنویەتی و گەرما لەسەریان، خاچپەرستەكان لەبەرەبەیانی ڕۆژی شەمەی ٢٤ ڕەبیعی دووەمی (٥٨٣)ك دا بۆیان دەركەوت كە ئەوان دوورن لە ئاو گەمارۆ دراون لەم كاتەشدا جەنگێ كی ترسناك ڕوویدا، ئەوەبوو سوپای ئیسلامی پێشرەویكرد و بەپەلە دابەزین بۆ شاخەكانی حگین، سوپای خاچپەرستیش دەستیكرد بە جموجۆلی وایان دانابوو بگەنە گبریە بۆ ئەوەی دەستیان بگات بە ئاو، بەڵام صەڵاحدین بەئەزمونی سە ڕبازی خۆی لێیان تێگەیشت بە سوپاكەیەوە ڕووبە ڕوویان بوویەوە بە ناو سوپاكەی دا دەگەرا و هانی دەدا و ئەوانیش گوێرایەلی بوون، لەبە ڕامبەر ئەو هێرشەی موسڵماناندا، خاچپەرستەكان لەوە دڵنیا بوون كە كۆتاییان هاتووە، تە نها هەڵاتن یان خۆبەدەستەوە دان فریایان دەكەوێت، تەنها ڕیمۆندی ئەمیری گرابلوس توانی دەربازی بێت كاتێك دەستەوەستانی خاچپەرستانی بۆ دەركەوت بەرامبەر بە ئیسلام، ئەوە بوو موسڵمانان سەركەوتنیان بە دەست هێنا بەرامبە سوپای خاچپەرستان.
صەلاحەدین لە ڕووی شە ڕعی و سیاسی باڵی كێشایە سەرانسەری دەوڵەت وەتوانی لەشكرێكی گەورە ئامادە بكات لەرووی ژمارەو پێداویستیەكانی جەنگ و ئەوەی مەترسیدارە، بۆدەوڵە تی ئەیوبیەكان، فەرەنسیەكان صەلاحەدین یان بانگەشەی غەزای كرد، خاچ دروشمەكان ئاژاوەیەكی زۆر یان تێدابوو، لە ڕووی مەزهەبی لە ڕووی كورسی دەسەڵات، بەتایبەتی لە دوای مردنی (بلدوینی) چوارەم (بلدوینی) پێنجەم كە كوری شاژن سیبل لە جێگای دائەنرێت بەڵام لەبەرئەوەی منداڵ بوو (ڕیاموند) كرا بە وەصیە وە صەلاحەدین بە سوود وەرگرتنی ئەو باروودۆخەی كە (بیت المەقد یس)، پێیادا تێپەری خۆ ئامادەكردنێك بۆ ڕووبەروو بوونەوەی یەكلاكەرەوە دژ بە خاچدروشمەكان، هەروەها صەلاحەدین بەهۆی ئەو لێهاتوویی و شارەزاییە سەربازییەی كە هەی بوو، هەوڵی دا باروودۆخی نالەباری شانیشینی (بیت المقدیس) بقۆزێتەوە كە پاش دانانی (جای لوزجینای) تێكەوتبوو.تەماحی هندێك لە فەرەنجەكان لە داگیركردنی كەناراوەكانی وڵاتی شام و دروستكردنی میرنیشین، بەڵكو نەخشەیان دەكێشا بۆ دەست بەسەرداگرتنی ڕۆژهەڵاتی ئیسلامی لە ڕووی سەربازی و ئابورییەوە .سەلاحدین سوپاكەی خۆی ڕێكخست بۆ بەرەنگاربوونەوەی دوژمن بوو . خاچ دروشمەكان بیر لە كەمكردنەوەی فشاری بكەنەوە بۆ سەر ئەم ناوچانە،بە دورخستنەوەی لێ ڕاكێشانی سەرنجی بە هێرشكردنە سەر كەناراوەكانی دەریای سور، ئەمە جگەلە قۆستنەوەی بونی لەوناوچەیەدا، بۆ هەرەشەكردن لە شوێنە پیرۆزەكان لە پێ ناو لێدانی پیرۆزترین ناوچەی ئیسلام.
پابەند نەبوونی ژمارەیەك لە میرەكانی خاچدروشمەكان بەرێكەوتن لە نێوان (صەلاحەدین) و (پاشای خاچدروشمەكان )، وەكو میر (ئەرنات)كە فەرمانرەوای كەرەك بوو لە دیارترین جێبەجێكاری ئەم سیاسەتی دەسەڵات سەپاندبوو،بۆیە هەوڵیدا دەسەڵات بكێشێ بەسەر دەریای سور حەرەمەینی پیرۆز داگیریكا ، مێژوو نوسان هاوران لەسەر ئەوەی هۆكاری ڕاستەوخۆی شەری حگین تورەبوونی (صەلاحەدین ) بوو لە فێلی (ئەرنات)، وە سوربوونی بوو لەسەر سزادانی لە سەر ئەشكەنجەدانی موسڵمانان، سوكایەتی بە پیرۆزەكانیان،هەر وەك هەوڵی بە ڕدەوامی لە هەموو كاتێكدا بۆ برینی ڕێگای پەیوەندی نێوان مصر و شام بوو،كە دووپایەی گر ینگی ستراتیژیەكان هێزی ئیسلامی بوون.میر (ئەرنات) هێرشی كردە سەر حاجیەكان ژمارەیەكی لێ كوشتووە، كاروانەكانی لێ داگیركردووە كاتێك (صەلاحەدین )لەناو لەشكەری سوپاكەی شمشێری بەرەو ئاسمان بەرزكردۆتەوە، سوێندی خوارد هەركە (ئە ڕنات) ی بە دەست كەوت بەدەستی خۆی بیكوژێت. میر ئە ڕنات ئەم میرە بێ بەڵێن و شەرخوازی ناودار بوو، دەستی لە ئازاردانی موسڵمانان نەدەپاراست و پەیمانی لەگەڵ موسڵمانان دەشكاند، كاتێك لە حكمرانی كەرەك بوو،چەند جار لای شار كاروانی ڕووت دەكردەوە ئازاری حاجیانی دەدا، بۆیە (صەلاحەدین) سوێندی خوارد دەبێ بیكوژێت، تۆلەی لێ بسەنێەوە ئەم كردارەش بوو كاریانكردە سەر هەڵگیرسانی شەری حگین.
زیانەكانی خاچپەرستان لەشە ڕی حگین بەیەكێك لە گەورەترین ئەو نیسكۆو كارەساتانە دادەنرێت كە بەسەر یاندا هاتووە، ئەوەبوو كە تەنها ژمارەیەكی كەمی جە نگاوەر ڕزگاریان بوون لەگەڵ كۆمەڵێك لەسەربازانی دواوەی سوپاكەی بەسەركردایەتی ڕیمۆندی لەدوای ئەو شەرە پایەی ئاینی و كۆمەڵایەتی صلاحەدین ئەیوبی لە نێو جیهانی ئیسلامیدا بەرزببێتەوەوە بەدیهێنانی یەكێك لە ئامانجە سەرەكیەكانی خۆی دەبینیەوە لە ڕزگار كردنی شاری قودسسەركەوتنەكانی صەلاحەدین ئەیوبی لەشەری حگین بوو بەدەرگاكردنەوە لەبەردەمیدا بەوەی كە بتوانێت زۆربەی شارە كەنارییەكان (لوبنان و فەلەستین) ئستا ڕزگار بكات.

لیستی سەرچاوەكان :

1. د. محمد ڕجب البیومی – صەلاحەدین ئەیوبی تێكشكێنەری خاچپەرستانی دوژمنكار
2. د. موحسین محەمەد حوسێن – سەلاحەدین ئەییوبی ژیاننامەی پیاوە هەرە درەوشاوەكە – عبدالرەزاق بیمار.
3. پ.د. موحسین موحەمەد حسێن – سوپای ئەییوبیان لەسەردەمی صلاحەدیندا نوسینی – و: عوسمان علی قادر.
4. سەعید عبدالفتاح عاشور – اڵیوبیون والممالیك فی مصر والشام.