خەڵات محمدامین ئەلیاس
قوتابی بەشی مێژوو قۆناغی چوارەم لە زانكۆی سۆران
مەبەست لە ڕێنیسانس.ئەو گۆرانە ڕامیاری و ئابووری و كۆمەڵایەتی و هزرییە كە لە كۆتای سەدەكانی ناوەڕاست ئەورووپای گرتەوە، سەدەی یازدە تا سەدەی شازدە [بزووتنەوەی زیندەكردنەوەی ژیاندنەوەی شارستانی كلاسیكی یۆنان و ڕۆما كە پێ دەگوترا Renssance لە ئیتاڵیا دەستی پێكردووە، زیاتر هونەر و مرۆڤبینی و ئەو گۆرانكاریانەی گرتەوە لە سەدەكانی(16-15-14)بەسەر ئەورووپا داهات ئەم سەردەمی گواستنەوە دادەنرێت لە سەدەكانی ناوەڕاستەوە بۆ سەردەمی نوێ ئەوی بەر چاو دەكەوێت لە سەردەمی نوێ زیاتر خۆی دەبینیتەوە لە بووژانەوەی ئابووری و سیاسی وڵاتە ئەورووپا كە وڵاتە خۆر ئاواییەكان ئەورووپا باكووری شاخی نەلپ پێشەواتیان دەكرد بەڵام بزووتنەوەی هزری و هونەری وێژەی ئیتاڵیای ڕابەریەتی دەكرد. جیاوازییەك هەبوو لە نێوان ئیتاڵیا و وڵاتە ئەورووپییەكان كە خۆی دەبینەوە لە دیاردەی دەرەبەگایەتی، ئەمەش كاتێك دەبینین دەرەبەگی لە ئیتاڵیا ل ە كاتێكی زوو دەركرا.بەڵكوو بە پارچە پارچە مایەوە. هەروەها جولانەوەی قوتابخانەیی یاخود بزووتنەوەی سیكۆلانیستی ڕێنیسانس لە سەدەی دوازدە(لەم وڵاتە پەخش نەبوو،لە كایەی تەلارسازیشدا كاریگەر نەبوو بە شێوازی غوتی)كەوانەیی(لە هەموو ئەمانە گرنگتر ئەوەیە كە شێوازی فێركردن لە ئیتاڵیا جیاواز بوو لە چاو وڵاتانی تری ئەورووپا.چونكە فێركردن لە ئیتاڵیادا دونیای بوو)واتە تەنیا ئایینی نەبوو بەڵكوو لایەنی دونیاش تێدا بوو،(بە پێچەوانەوەی كایەی فێركاری بەشەكانی تری ئەورووپا، كە تەنیا كاریگەری كڵێسای كاسۆلیكی لەسەر بوو. بە هۆی هەموو ئەمانەوە كە لە ئیتاڵیادا هەبوو نەریتی سەدەكانی ناوەڕاست لاواز و بێ ڕمین مایەوە. شارەكانی ئیتاڵیا بەهۆی بەهرەمەند بوونیان لە سامان و سەربەخۆی و بازرگانی كردن پاكی ئەو شوێنانەی دەستیان پێ دەگەیشت، توانیان زاڵ بن بەسەر لادێكان و دەسەڵاتی خانەدانان قەڵا چۆڵ بكەن و بوونی ئەم چینە لە كۆمەڵگا ڕەش بكەنەوە شارە ئیتاڵییەكان توانیان لادێكان و دەسەڵاتی خانەدانان پاڵ خۆیان بە هەمان شێوەی ئەزموونی وێژە و هونەر و ڕامیاری، وای كرد ئیتاڵیا شۆڕشی وێژەی و هونەری بەرپا بكات و بەو هۆیەوە كار لە ئەورووپا بكات ئیتاڵییەكان توانیان هونەرێك بۆ دروستكردنی كۆشك و تەلار و وێنەكێشاو چێژی ئەدەب و بنەماكانی فێركاری بە ئەورووپا ئاشنا بكەن لەبەر ئەمە ئیتاڵیا لە ڕۆژگاری گواستنەوە لەسەدەكانی ناوەڕاستەوە بۆ سەردەمی نوێ قوتابخانەیەك بوو بۆ ئەورووپا.
سەردەمی ڕێنیسانس. لە سەدەی چوارەم تاوەكوو سەدەی حەڤدەم كیشوەری ئەورووپا گۆڕانكارییەكی ئێجگار گەورەی بە خۆیەوە بینی ئەویش بە گەشەسەندنێكی چاوەڕواننەكراو كولتووری ڕۆشنبیری ڕامیاری ئابووری و زانستی كە بووە هۆی ئەوەی ئەورووپا بۆ هەتاهەتایە سوود لەو بەرەوپێشچوونانەی ئەو سەردەمە وەربگرێت بەو سەردەمەش دەگوترێت سەردەمی ڕێنیسانس وشەكە لە بنەڕەتدا فەڕنسیە و بە واتای لە دایك بوونەوە دێت لە دوای ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانەكان شارستانییەتی ئەورووپییەكان دواكەوتنێكی بەرچاوی بە خۆییەوە بینی بە تێپەڕ بوونی كاتیش بارودۆخییان خراپتر دەبوو گەلانی ئەورووپا لەو پەڕی سەردەمی بەرەو پاش چوونی خۆیان دابوون بە بەراورد بە سەردەمەكانی دیكە لە مێژووی هاوچەرخدا ئەو سەردەمە بە سەردەمی چاخەكانی ناوەڕاست ناو دەبرێت بەشێك لە مێژوو ناسانیش ئەو سەردەمەیان بە سەردەمی تاریكی ناوبردووە بەڵام لەگەڵ هاتنی سەردەمی ڕێنیسانس لە سەدەی چواردەم دا بارودۆخەكە بە تەواوی گۆڕا و لە ماوەیەكی كەمدا ئەورووپییەكان گەڕانەوە ترۆپكی شارستانییەت و پێشكەوتن ڕێنیسانس سەرەتا لە باكووری ئیتاڵیا سەری هەڵدا دواتر بە تەواوی ئەورووپادا بڵاوبویەوە تا سەدەی حەڤدەم بەردەوام بوو ئەورووپییەكان بە دووبارە زیندوو كردنەوەی شارستانییەت و فەلسەفەی یۆنانیەكان و ڕۆنییەكان توانیان چاكسازییەكی مەزن لە كۆمەلگاكانیاندا بكەن و ڕۆشنگەرییەكی بەرچاو لە هزری خۆیان بچەسپێنن ڕیفۆرمیان لە ئاییندا كردوە بەرێوە بردنی وڵاتەكانیان لە ژێر ڕكێفی كلێساو پاپا دەرهێنا بەوەش دەسەلاتی كلێسا و پاپا بە تەواوی لاواز بوو لەو سەردەمەدا ئەوروپییەكان داهێنانی دیكە قیبلە نماشەوە دەریاوانی بەتەواوی پێشكەوت دەریاوانەكان توانیا گەشتی دوور بكەن هەر ئەوەش بو هەوێنی دۆزینەوەی كیشوەری ئەمریكا لەلایەن كریستۆڤەر كۆڵۆمبوس هونەر و وێژەش بەتەوای گەشەی سەند لە ڕووی بیناسازیشەوە جیهان بە گشتی ئەوروپاش بەتایبەتی هەرگیز بەرەو پێش چونی لەم شیوەیان بەخۆوە نەبینیوە چەندان شاری گەورە ئەو سەردەمە ئێستای ئەوروپا مێژووەكەی دەگەرێتەوە بۆ ئەو كاتە.
هۆكارەكانی سەر هەڵدانی ڕێنیساس:لە ئاكامی لەدەست دانی قوستەنتیە پایتەختی بێزەنتیە لە ساڵی 1453 بە دەست سوڵتان محمد الفاتح بوو بە هۆی كە زۆربەی زانا یۆنانیەكان لەوێ هەڵبێن و ڕووبكەنە ئەوروپا و لەگەڵ خۆیان دەست نوسە یۆنانیە بەهادارەكانیان بەرن كە بوو بە سەرەتایەك بۆ دەست پێكردنی لێكۆڵینەوە لەسەریان و دواتر كارابوونی بزاڤی زانستی و ڕۆشنبیری. مێژوو نوسان دەڵین ئەو كارەساتە وێرانكاریەی كە مەرگی ڕەش (تاعون) بەسەر فلۆرەنسایدا لە نێوان 1348 و 1350دا هێنا هۆیەكی تری بەهێز بوو نۆ سەرهەڵدانی ڕێنەیساس و بەڵگەیەك بوو بۆ گۆڕینی تێڕوانینی ئیتاڵیەكان بۆ دنیای دەروپشتی خۆیان چونكە تاعون زۆر هە خەستی ئیتاڵیای گرتەوە لەوێشەوە بۆ ئەوروپا.هۆكارێكی تری ئەو بوژانەوەیە چاپەمەنی بوو ڕۆشنبیرێكی ئەڵمانی لە سەدەی بانزەهەمدا توانی ئامێری چاپ كردن دروست بكات كە بە هۆیەوە ئەو كتێب و بڵاو كراوانەی كە پێشتر بە دەست دەنوسرانەوە و كات و تێچونێكی زۆری دەویست خێراتر و هەرزانتر بكات و ئیدی بیرڕاكانی سەربەستی و عەلمانیەت (جیاكردنەوەی دەوڵەت لە ئاین) گرنگی و بەكارهێنانی عەقل و پەیرەوی زانستی بە خێرایی هەموو ئەوروپای تەنیەوە.هۆیەكی تری سەرهەڵدانی ڕیەنساس جەنگەكانی خاچپەرستان بوو كە ژمارەیەكی زۆری دەرەبەگەكانی تیادا بەژدار بوو كوژران دواتر هەندێ لە دەرەبەگەكان وازیان لە موڵكداری هێناو خەریكی بازرگانی بوون بۆیە جوتیارەكان ئازاد بوون چونكە پێشتر دەرەبەگ و سیاسی و ڕیەنساس نەگرت و لەناچوون.
قۆناغەكانی ڕێنیسانس قۆناغی یەكەم – لەدوای سەدەی چواردەهەمەوە دەست پێ دەكات تاكو سەرەتای ە سەدەیپانزهەەمقۆناغی دووەم – واتە قۆناغی پێگەیشتن و نەشومانكردنی كە دەگاتە سەدەی پانزەهەم و
سەرەتای سەدەی شانزەهەم قۆناغی سێیەم – واتە سەرانسەری قۆناغی شانزەهەم هەر ئەم دابەشكردنە ئەوهـ دەتواندرێ بەسەر هەموو وڵاتانی ئەوروپا بچەسپێنرێ. قۆناغی یەكەم واتە ئەم قۆناغە ڕێنیسانسی تێدا لە دایك بووە لە قۆناغی دوەمیش پێگەیشت و بەخۆیدا هات بەڵام لە قۆناغی سێیەم ڕێنیسانس و بیروباوەڕی مرۆڤایەتی توشی گیر و گرفتێكی ڕاستەقینە بوو.
قۆناغی ڕێنسانس قۆناغێكی نوێ بوو لە ئەوروپا وبەمشێوەییە ئەوروپا بەداهێنانی ئەو قۆناغە ڕزگاری بوو
لەسەردەمی تاریكی.گرنگترین ئەنجامی ڕێنسانس بووە یارمەتیدێكی گەورە بۆ دروستبوونی زمانی نەتەوەی یەكگرتوو لەناو گەلانی ئەوروپا پێش ئەوسەردەمە زانست بۆتوێژێكی بچووك بوو بەلام لەو قۆناغەدا چینەكانی تری كۆمەڵگەش توانیان فێری زانست وزانیاری ببن.فەلسەفەی یۆنانی وڕۆمانییەكان توانیان چاكسازێكی مەزن لەكۆمەڵگاكانیاندا بكەن وڕۆشنگەرێكی بەرچاو لەهزری خۆیان بچەسپێنن ڕیفۆرمیان لەئایندا كردوو ە وبەڕێوە بردنی وڵاتیان لەژێر ڕكێفی پیاوانی ئاینی وكڵێسا دەرهێنا .
لیستی سەرچاوەكان:
- مێژووی ئەوروپا لە سەردەمی ڕێنیسانس تاوەكو شۆرشی فەرەنسی
نوسینی:دكتۆر. محمد محمد صالح
2.ڕێنیسانس لەگەڵ باسێكی تر لە ناونیشانی ئەدیب ئەركەكانی قۆناغ
نوسینی:دكتۆر. كەمال مەزهەر
3.چەند لاپەرەیەك لە مێژووی ئەوروپا
نوسینی. سەباع علی جاف.
