ڕەوشت یان ئەخلاق جیاکردنەوەی نیاز و بڕیار و کردەوە باش و دروستەکانە

ئامادەکردنی: سالم خدر دینۆ
‎قوتابی قۆناغی سێیەمی
‎بەشی بیرکاری
‎فاکەڵتی پەروەردەی
‎زانکۆی سـۆران

ڕەوشت یان ئەخلاق جیاکردنەوەی نیاز و بڕیار و کردەوە باش و دروستەکانە لە ھەڵە و نادروستەکان. ڕەوشت دەتوانێت وەک جەستەیەک بێت بۆ پێوەرەکان یان ئامرازەکان کە لە پەرلەیەکی ڕەفتاری لە فەلسەفە و ئایین یان کەلتوورێکی دیاریکراوەوە وەرگیراوە، یان ڕەنگە لە ستاندەردێکەوە وەرگیرابێت کە مرۆڤ پێی وایە دەبێت ھەموو خەڵکان وەھابن. ھەروەھا ڕەوشت لەوانەیە بە تایبەتی ھاوخەم بێت لەگەڵ «چاکە»یان «ڕاست».فەلسەفەی ڕەوشت فرە ڕەوشتی لەخۆ دەگرێت، کە بابەتی ئەبستراکتی وەک ئینتۆلۆژی ڕەوشتی و ئیپیستمۆلۆجی ڕەوشتی و ڕەوشتی نۆرمی دەگرێتەوە، کە زیاتر سیستەمی کۆنکریتی بڕیاردانی ڕەوشتی وەک ڕەوشتی دیۆنتۆلۆژی و نموونەیەک لە فەلسەفەی ڕەوشتی نۆرمی یاسای زێڕینە، کە تێیدا ھاتووە: «مرۆڤ دەبێت وەک کەسێکی تر مامەڵە بکات بۆ ئەوەی مامەڵە لەگەڵ خۆی بکات» بێ ڕەوشتی دژایەتییەکی چالاکە بەرامبەر بە ڕەوشت (واتە دژایەتیکردن لەگەڵ ئەوەی کە چاکە یان ڕاست)، لەکاتێکدا بێ ڕەوشتی بە جۆراجۆری وەک بێ ئاگایی و بێ باکی یان بێباوەڕی لە ھەر کۆمەڵگەیەک پێناسە دەکرێت.

ڕەوشتی ڕوکەشیانە

لە ڕووی ڕووکەشییەوە «ڕەوشت» ئاماژە بە بەھا کەسی و کولتوورییەکان، پەرلەکانی ڕەفتار یان زیاتری کۆمەڵایەتی لە کۆمەڵگایەک دەکات، کە ئەو پەرلە ڕەفتارانە دابین دەکەن کە تێیدا جێبەجێی دەکات و لەلایەن تاکێکەوە پەسەند دەکرێت. ئەو بابەتە بانگەشەی بابەتی دروستی یان نادرووستی ناکات، بەڵام تەنھا ئاماژە بەوە دەکات کە بە ڕاست یان ھەڵە دادەنرێت. ڕەوشتی ڕووکەشیانە لقێکە لە فەلسەفە کە بەجۆرێک واتای ڕەوشت بەرجەستەدەکات. لە واتا نۆرمییەکەیدا، «ڕەوشت» ئاماژە بە ھەر شتێک دەکات کە لە ڕاستیدا ڕاست بێت یان ھەڵە بێت، کە لەوانەیە سەربەخۆ بێت لەو بەھا یان زیاترانەی کە لەلایەن ھەر گەل و کلتورێکی تایبەتەوە ھەڵگیراون. ڕەوشتی نۆرمێتی وەک ڕەوشتی ڕووکەشیانە لقێکە لە فەلسەفە کە بەرجەستەی واتای ڕەوشت دەکات بە گشتی.

بانگەواز کردن کارێکی سەرەکیە لە ئاینی ئیسلامی پیرۆز کە دەست پێدەکات بە {فەرمان کردن بەچاکە وە رێگری کردن لەخراپە} بەڵام ئەگەر ئەمت نەتوانی و بەربەستت بۆ دروست کرا ئەوا قۆناغی دووەم دێتە پێش ئەویش ئەوەیە کە خەلیفەی 5 پینجەمی ئیسلام دەفەرموێت :

عومەری کوری عبدالعزیز (رەحمەتی خودای لێبێت) دەفەرموێ {كونوا دعاه إلی الله وأنتم صامتون , قیل: كیف ژلك؟ قال بإخلاقكم}
واتە : بانگەشە بۆ رێگای خوابکە بەبێ دەنگی، ووتیان چۆن ووتی: بەخوو رەوشتەکەت .

نمونە لەسەر خورەوشتی جوان :
١-جوانی ئیمانی مرۆڤ : زمانت پارێزراوبێت لە ووشەی نەشیاو {لیس المۆمن بگعان ولا لعان ولا فاحش ولا بژی‌و}
٢- کردنی قسەی باش و خۆش : قسەی خۆش و بەسود چاکە کردنە {وقولوا للناس حسنا} البقرە : 83.
٣- لێبرودەی و کپ کردنی تورەیت {والكاڤمین الغیڤ والعافین عن الناس والله یحب المحسنین} ال عمران 134.
٤- چاکسازی کردن لەنێوان خەڵکی{وأصلحوا ژات بینكم } انفال : 1.
٥-پەی بردنی چاک بەخەڵکی (ڤنی چاک) (حسن الڤن) : {یا أیها الژین ێ‌منوا اجتنبوا كپیرا من الڤن إن بعچ الڤن إپم} حجرات : 12 .
٦-ئارام گرتن : {إنما یوفی الصابرون أجرهم بغیر حساب} زمر : 10.
٧- ئیحسان لەگەڵ خەلکی : {وأحسن كما أحسن الله إلیك} القصص : 77 .
٨- وازهێنان لەغەیبەت کردن و قسە هێنان و بردن لە نێوان خەڵکی {ولا یغتب بعچكم بعچا…} الحجرات : 12 .
٩- داد پەروەری لەنێوان خەڵکی : {إن الله یأمر بالعدل والإحسان} النحل : 90.
١٠- وازهینان لە موناقەشەی بێ سوود .
١١-بەخشین و سەخاوەت: {وما أنفقتم من شی‌و فهو یخلفه وهو خیر الرازقین}سبأ : 39.
١٢- نەرم ونیانی :{ولو كنت فڤا غلیڤ القلب لانفچوا من حولك} ال عمران : 159.
١٣-راست گۆیی: {یا أیها الژین ێ‌منوا اتقوا الله وكونوا مع الصادقین} التوبە : 119.
١٤-خۆ بەکەم زانین : {واخفچ جناحك لمن اتبعك من المۆمنین} الشعرا‌و : 215.

سەرچاوەکان:

Stace, w t (1937). The Concept Of Morals.
^ Johnstone, M. J. (1990-12). “Bioethics: a nursing perspective”.