مەهدی محەممەد رواندزی – زاری كرمانجی :
ئاماری گەنجانی ئاڵوودەبوو بە ماددە هۆشبەرەكان لە جیهان رۆژ بە رۆژ لە هەڵكشاندایە و پزیشكان و
رێكخراوكانی بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكانیش، هۆشداری دەدەن لە تێكچوونی كۆمەڵگە و هەرەس هێنانی توێژی گەنجان.
پزیشكێك ماددە هۆشبەرەكانی بۆ دوو جۆر پۆڵین كردووە، یەكێكیان سروشتی و ئەوەی تریان دروستكراو.
ماددە هۆشبەرە (سروشتی) یەكان، بە شێوەی بنێشت بەكاردەهێنرێن و بۆ ماوەی چەند سەعاتێك بەردەوام دەبن و دەبنە هۆی تێكچوون لە دەمارگەلی گشتی و خاوبوونەوە و بێ هێزی لەش، یان شێوەی هەڵمژین لە ڕێگای كۆئەندامی هەناسەدانەوە كە دەبێتە هۆكارێك بۆ لاوازكردنی ماسولكەی دڵ و تووشبوون بە سینگەسۆتە.
ماددە هۆشبەرە (دروستكراو) ەكان، وەكو دەرمانی جۆراوجۆری كیمیایی بەشێوەی خەپلە بەكاردەهێنرێت وەكو ئەو جۆرە دەرمانانەی كە بۆ وریاكردنەوە و نەخەوتن بەكاردێن، كە زۆر جار لە نێوان شۆفێرەكان بڵاودەبێتەوە لەكاتی لێخوڕین بۆ ماوەیەكی زۆر یان لە نێوان قوتابیان لە كاتی شەوانی پێش تاقیكردنەوە، كە ئەویش دەبێتە هۆی لەبیرچوونی هەموو زانیارییەكانی مێشك بە هۆی كەم خەوی، هەروەها جۆرەكانی دەرمانی خاوكەری كیمیایی و ماددەی هۆشبەرە دروستكراوە كیمیاییەكان كۆنتڕۆڵی مێشك تێكدەدەن و دەبنە هۆی پەلاماری كەسانی دەوروبەرو كوشتنیان و ئەنجامدانی كاری نائاسایی و كێشەكانی دیكەی ئەم حاڵەتە.
مافناسێك ماددە هۆشبەرەكان بە تیرۆرێكی جیهانی ناو دەبات و پێی وایە زۆربەی زۆری وڵاتانی دونیای گیرۆدە كردووە.
سەنار شێرۆكی مافناس دەڵێ:” ماددە هۆشبەرەكان، ئەو تیرۆرە جیهانییەی كە بەدەگمەن وڵاتێك پەیدا دەبێت ئەو كێشەی بەرەو روو نەبووبێتەوە، هەر لەبەر ئەوەش رۆژی ٢٦ی حوزەیران. بەرۆژی بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان دانراوە”،
هەرێمی كوردستان لە ئێستادا بۆتە خاڵی پەرینەوەی ماددە هۆشبەرەكان و بەشێك لە گەنجانیش بونەتە داشی باندە بازرگانییەكانی ئەو ماددە ترسناكەیە و لێرە و لەوێ هەواڵی دەستگیركردنیان لەلایەن دەزگا ئەمنییەكانەوە بڵاو دەكرێتەوە، شێرۆكی باس لە مەترسییەكانی ئەو بازرگانییە دەكات و دەڵێ:”لەو ساڵانەی دوایدا ماددە هۆشبەرەكان پەرەیان سەندووە، بە تایبەتی كە هەرێمی كوردستانیش كەوتۆتە بەر رێرەوی ئەو كاروانە بازرگانییە ناشەریفانەیە، هەر بۆیەش هەرێمش لەو قوربانیدانە بەدەر نەبووە. هەرچەندە دەستەڵاتی یاسادانان، یاسایەكی تایبەتی بۆ ئەو مەبەستە دەست نیشان كردووە، بەڵام ئەو یاسایە رێگر نەبووە بۆ ئەوەی ئەو تیرۆرە سپییە بن بڕ ببێت”.
ئەو مافناس لە رووی یاساییەوە بە چەند خاڵێك باس لە سزاكانی ئەو كەسانە دەكات كە بازرگانی بەو جۆرە ماددانەوە دەكەن وەیان بەكاری دەهێنن:” بازرگانی و بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان، لە رووی یاساوە، روكنی شەرعی: روكنی شەرعی بریتییە لە خەسڵەتی ناڕەوا بە جۆرەك كە تەنیا بریتییە لە خەسڵەت یان گۆڕانێك كە یاسا لە سەر رەفتارێك دادەنێت، بەو شێوەیە روكنی شەرعی لە هەردوو روكنی مادی و مەعنەوی جیا دەكرێتەوە و روكنی شەرعی دوو رەگەزی هەیە ئەوانیش بریتین لە:
- رەفتارێكە رێسایەكی سزایی ئەرێنی لە سەر پیادە دەكرێت، واتا دەقێك لە یاسای سزادان هەبێ ئەو سلوكەی بە تاوان دانابیت.
- نەبوونی هیچ هۆكارەكی رێپێدان دەربارەی ئەو رەفتارە واتا هاوتا نەبوون لە گەڵ رێسایەكی رێپێدان.
یاسای مخدرات عێراق ژمارە 68 لە ساڵی 1965،
جا لێرەدا باسی دوو روكنی شەرعی هەندێك لە تاوانەكانی ماددە هۆشبەرەكان دەكەین بە پشت بەستن بە یاسای مخدرات ژمارە 68 لە ساڵی 1965 بەم شێوەی خوارەوە هاتووە:
یەكەم: هەر كەسێك كە بە بێ مۆڵەتی دەسەڵاتی تایبەت سەرپێچی ئەمانەی خوارەوە بكات سزا دەدرێت. - ئەگەر هاتوو نموونەی ئەو مادە هۆشبەرانەی كە لە مادەی سێ لە یاسای سزادان هاتونە وەكوو هاوردە یان هەناردە یان وەربگیرێت، یان ئەگەر هاتوو ئەو ماددەی دروستكرد بۆ مەبەستی بازرگانی یان فرۆشتنی یان وەرگرتن بۆ كەسێكی تر یان هەر یەك لەو كردارانە.
- دەستبەسەرداگرتنی مخدرانە كە لە مادەی 3 باسكراون یان فرۆشتن یانیش وەرگرتن بە هەر شێوەیەك بۆ مەبەستی بازرگانی كردن.
- زراعەت كردنی رووەكی قنب و خشخاش و ئەفیون و جنبییەی كۆكائین یان گۆرینی رووەك لەم رووەكانە لە دۆخێكەوە بۆ دۆخێكی تر بۆ مەبەستی بازرگانی.
دووەم :عقوبە دەدرێت هەر كەسێك هەستی بە شاردنەوە یان احرازی ئەمەش ئەگەر هاتوو بە مەبەستی بە كارهێنان و دانی شەخسی بیت.
بی گومان زۆر تاوانی تر لە ناو قانوونی مخدراتی عێراقیدا بە دی دەكرێن، بەڵام ئەوەی بە پێویستیمان زانی باسمان لێوە كرد”،
سەنار شێرۆكی پێی وایە كەموكوڕی لە هەندێ لە لایەنەكانی یاسای سزادان هەیە و دەڵێ:” ئەگەر بێتوو سەیری قانوونی عقوبات بكەین، لە زۆربەی لایەنەكان كەم و كوری تێدایە و یەكێك لە لایەنەكان دیاریكردنی تاوانەكانی مادە هۆشبەرەكان كە هەندێك لەو تاوانانەی دیاریكردووە و زۆر تاوانی تر هەیە كە ئاماژەی پێ نەكردووە كە پێویستە دیاری بكات: - بردنی مادە هۆشبەرەكان بۆ ناو زیندان و ئەو شوێنانەی كە تیاندا چاودێری لە خۆووە دەگرێت.
- دانانی مادە هۆشبەرەكان و ئامێر و ئامرازەكانی بەكارهێنان لە شوێنك بۆ مەبەستی تاوان دانە پاڵ كەسێك بە شێوەی ناڕاست.
- تایبەت كردنی شوێنك بۆ كۆگا یان دابەشكردنی مادە هۆشبەرەكان.
- تایبەت كردنی شوێنك بۆ بەكارهێنان یان ئیدارەكردنی شوێنەك بۆ یەكارهێنانی مادە هۆشبەرەكان.
- هاوردەكردن و دروستكردن و كڕین و فڕۆشتنی ئالات و ئەدەوات بۆ بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان.
- شاردنەوە یان رێگە خۆشكردن بۆ هەڵاتنی تاوانبارانی ماددە هۆشبەرەكان، یان شاردنەوەی بەڵگەی تاوانی ماددە هۆشبەرەكان”،
لە كۆتایدا سنار شێرۆكی مافناس ئەوەش دەڵێ:” دادگای تاوانەكان بە پێی تایبەتمەندی بۆ ئەو مەبەستە تایبەتمەند. بە یەكلایكردنەوەی دۆسیەكانی تایبەت بە ماددە هۆشبەرەكان كە بەپێی یاسای ماددە هۆشبەرەكان ژمارە ٦٨ی ساڵی ١٩٦٥ كە تەنیا لە ماددە ١٤ بڕگەی دووەم. سزای داناوە بە بەندكردن كە لە ٣ ساڵ كەمتر نەبێت و لە ١٥ ساڵ زیاتر نەبێت بۆ هەر كەسێك بەكارهێنەری ماددە هۆشبەرەكان بێت یان بازرگانی پێوە بكات. وە لە هەمان. ماددە برگە ٧ ڕێگەی بەدادگا داوە لەجیاتی بەندكردن كەسی توشبوو لە شوێنی چارەسەر مصحی دابنرێت بۆ ماوەی ٦ مانگ كە لەلایەن وەزارەتی تەندروستییەوە تەرخان دەكرێت. بۆ چارەسەری ئەو كەسانەی ئاڵودەی ماددە هۆشبەرەكان دەبن”.
توێژەرێكی كۆمەڵایەتی باس لەوە دەكات كە ماددەی هۆشبەر، بەر لەوەی كەسی ئاڵودەبوو تووشی نەخۆشییەكی جەستەیی بكات، سەرەتا كار لە سەر رەوشت و روح و لایەنی خێزانی و كۆمەڵایەتیی دەكات و دواتریش تووشی سەرلێشێوان و لە دەستدانی متمانە دەبێت و خۆی ون دەكات.
رێبوار حەمەد تۆێژەری كۆمەڵایەتی بەو شێوەیە باس لە لێكەوتە كۆمەڵایەتییەكانی ماددەی هۆشبەر دەكات بەسەر گەنجانەوە و دەڵێ:” ماددە هۆشبەرەكان مەترسییەكی گەورەی سەر كۆمەڵگایە و ئەو گەنجانەی ئاڵوودەی ئەو ماددانە دەبن، لە ماوەیەكی كەمدا گۆڕانكاری گەورەی بەسەردا دێت و ژیانی بەرەو خراپی و وێران بوون دەچێت، لەڕووی ئابووری و كۆمەڵایەتی و تەندروستیەوە ئەگەر بە خێرای چارەسەر وەرنەگرێت”،
رێبوار ئەوەش دەڵێ:” كەسی ئاڵوودە بوو نەخۆشێكە خۆی بە پارە هۆكاری نەخۆشیەكەی دەكڕێت، نەخۆشیەكە كەسی نەخۆش ئەیشارێتەوە لە كەسە نزیكەكانی و دەوروبەری و نایەوێت چارەسەر وەربگرێت و رەتی دەكاتەوە”،
ئەو تۆێژەرە كۆمەڵایەتییە هێما بۆ ئەوەش دەكات كە نەخۆش (ئاڵوودەبوو) كۆتا كەسە كە باوەڕی بە نەخۆشیەكە هەیە، بۆیە درەنگ هەستی پێدەكرێت، ئەو هۆشداری بە كەسانی بەكاربەری ماددە هۆشبەرەكان دەدات و دەڵێ:” ئاڵوودەبوون بەر لەوەی نەخۆشییەكی جەستەیی بێت، كار دەكاتە سەر رەوشت و روح و لایەنی خێزانی و كۆمەڵایەتی گەنجان ئاڵۆز دەكات، متمانەی نامێنێت بە خۆی و یارمەتی كەسانی دەوروبەر رەت دەكاتەوە كە بیانەوێت لە چارەسەركردن و دووركەوتنەوە لە بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان، بۆیە گرفتی ماددە هۆشبەرەكان ئالۆزەو بە ئاسانی چارەسەر ناكرێت ئەگەر زوو چارەسەری وەرنەگرن”.
رێبوار ئاڵوودەبوونی گەنجان بە جگەرە و نێرگەلە و موبایل و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بەسەرەتایەك دەبینی بۆ كاری لەوە گەورەتر و دەڵێ:” ئاڵوودەبوون رەنگە زۆر لایەنی هەبێت، وەكو كێشانی جگەرە و نێرگەڵە و، بەكارهێنانی مۆبایل و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، كە لە ئێستادا زۆربەی گەنجانی ئاڵوودە كردووەو تەنیا بە نەمانی یەكەی ئەنتەرنێت و نێرگەڵە، بێ تاقەت دەبێت”،
ریبَوار حەمەد باس لە هۆكارەكانی ئاڵوودەبوون بە ماددە هۆشبەرەكان دەكات و دەڵێ: ” هۆكاری ئاڵوودەبوون بە ماددە هۆشبەرەكان، لە سەرەتادا لێهاتووی تاك واتا هۆكاری خودی و چۆنیەتی پەروەردە و گرفتە كۆمەڵایەتی و دەروونییەكان رۆڵ دەبینێت، لێرە مەبەستمانە زیاتر تیشك بخەینە سەر ئەو گۆڕانكارییانەی لە كەسی ئاڵوودەبوو ڕوو دەدات لە ڕووی كۆمەڵایەتییەوە”،
ریێوار باس لە كۆمەڵگە دەكات كەوا چۆن لەو گەنجانە دەڕوانێ كە ماددەی هۆشبەر بەكار دەهێنن:” لە زانستی دەروونناسیدا، كەسی ئاڵوودە بوو تاوانكار نیە، بەڵكو نەخۆشە، بەڵام لە نێو كۆمەڵگەدا كەسی ئاڵوودەبوو بە ماددە هۆشبەرەكان قبوڵ نەكراوە و خراپ سەیر دەكرێت، بۆیە وردە وردە پەیوەندی كۆمەڵایەتی لاواز دەبێت و خەڵك تێكەڵی ناكات، تا دەگاتە ئاستی خێزانی كەسەكە، هەندێك لەو خێزانەی كەسەكە تیایدا دەژیت رەتی دەكەنەوە بەهۆی ئەوەی بوەتە هەڕەشە بۆ سەر ژیانیان، ئەو دایك و باوكی لە منداڵیەوە ئامادەی قوربانیدان بوون و خۆیان بە قوربان دەكرد، كەچی ئێستا ئامادەن دەستبەرداری بن و لەنێو ماڵ بیكەنەوە دەرەوە، كەواتە یەكێك لە لێكەوتەكانی بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر، دابڕان لە كۆمەڵگایە، كەسی ئاڵوودەبوو توانای كاركردنی نامێنێت و دەبێتە هۆی ئەوەی كارەكەی لە دەست بدات، یاخود بەهۆی گرانی خەرجی ماددە، كاركردن و پەیداكردنی كاری ڕۆژانەی بەشی ئەو خەرجییە ناكات، بۆیە دەشێ كارەكەی لە دەست بدات و دواتر دەست بۆ رێگای تر ببات بۆ پەیداكردنی پارەی كڕینی دەرمانی هۆشبەر، وەكو دزی یاخود دەستبردن بۆ هەندێك بابەتی مەترسیدار، وەك ئەنجامدانی تاوانی خراپ و قێزەون، تەنها بۆ ئەوەی ئامانجەكەی بهێنێتەدی كە دەستكەوتنی ماددەكەیە، بۆیە گەنجی ئاڵوودەبوو قۆناغ بە قۆناغ ژیانی بەرەو خراپ بوون و وێران بوون دەچێت و گرفت بۆ دایك و باوكی دروست دەكات، جگە لەمەش خۆیشی لەرووی دەروونی و جەستەییەوە بارودۆخی تێك دەچێت”،
ئەو توێژەرە كۆمەڵایەتییە باس لە چارەسەری ئەو كێشە مەترسیدارە دەكاتەوە كە خەرێكە ژیانی گەنجان بە یەكجاری وێران دەكات و دەڵێ:”چارەسەركردنی ئەم بابەتە كارێكی زەحمەتە، چونكە لە ئێستادا كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی پێیەوە دەناڵێنێت و زۆربەی وڵاتان تووشی ئەم گرفتە بوونە، ئێمە پێویستمان بە هۆشیاركردنەوەی بەردەوام هەیە، بەشێوەیەكی فراوانتر لە ناو كایەی پەروەردە دا بەهەموو سێكتەرەكانیەوە، هەر لە خێزان تاوەكو قوتابخانەو راگەیاندن و رێكخراوەكان، دەبێت جێگا بۆ هۆشیاری لە ماددە هۆشبەرەكان بكرێتەوەو گرنگی پێ بدرێت”.
پزیشكێك پێی وایە باوان كەمتر چاودێری منداڵەكانیان دەكەن، هەر لەبەر ئەوەشە تووشی ماددە هۆشبەرەكان دەبن،
د. خاڵس ئەحمەد سەبارەت بە ماددە هۆشبەرەكان دەڵێت” ماددەی هۆشبەر وەك زانراوە هۆكاری سەرەكی ئالۆدەبوونە، بەتایبەت لەنێو هەرزەكاران و گەنجاندا، كە بەشێوەیەكی بەرفراوان دەبنە قوربانی، لەبەر ئەوەی لەو تەمەنەدا زۆربەی زۆریان بێ ئاگان و هەروەها ئەو گۆڕانكارییانەی كە لە جیهاندا روودەدات، زیاتر هانیان دەدات كە ئالۆدەبن، دایكان و باوكان تەنانەت لە ناو زانكۆ و خوێندنگەكان و كۆمەڵگەشدا كەمتەرخەمن و كەمتر چاودێری هەرزەكاران و گەنجان دەكرێت، ئەمەش وایكردووە گەنجان بە ئاسانی ببنە قوربانی ماددە هۆشبەرەكان، هەروەك لە توێژینەوەكاندا دەركەوتووە ئەو گروپانەی لە ئێستادا بە پلەی یەك تووشی ماددەكان دەبن هەموویان هەرزەكار و گەنجن لە كۆتایدا ناتوانن خۆیان كۆنتڕۆڵ بكەن، ئاڵوودەبوون بە ماددە هۆشبەرەكان تیرۆرێكی لەسەرخۆیە و لەهەموو لایەكەوە كاریگەری خراپی هەیە لە تێكدانی ئاسایش، شێرازەی كۆمەڵگە، لێكترازانی خێزانی و ئابووری، لەبەر ئەوەی ئارامی كۆمەڵگەو دەورووبەرەكەی تێكدەدات، كەسەكە توانای ئابووریش لەدەستدەدات، لەبەر ئەوەی ناتوانێت كار بكات، هەر بڕە پارەیەكیش دەستی بكەوێت ئەوە بۆ كڕینی ماددە خەرج دەكات، ئەگەر پارەش دەست نەكەوێت ئەوا كەسەكە پەنا دەباتە بەر تاوان و دزی و زۆر كاری دیكەی نا ئەخڵاقی”.
د . خاڵس ئەوەش دەڵێ:” جگە لەوانەی كە باسمان كردن، ماددەی هۆشبەر زیانی تەندروستیشی زۆرە لەسەر سەرجەم ئۆرگانەكانی جەستەی، كە تووشی پەككەوتن، نەخۆشی، ئازار، شێوان…هتد، دەبن، هەروەها بەپێی جۆری ئەو ماددانەی بەكاری دەهێنێت، لایەنی دەروونی كەسەكە تێكدەچێت و زۆرجار شێت دەبێت، هەموو ئەمانە و زیاتریش بەپێی كات تووشی دەبێت و تا دەگاتە ئەو حاڵەتەی كە خۆی بكوژێت”،
دكتۆر باس لە هۆكارەكانی ئاڵوودەبوونی گەنجان دەكات بە ماددە هۆشبەرەكان و دەڵێ:” بەداخەوە كۆمەڵێك هۆكار هەن مەترسییەكان لەسەر گەنجانی هەرێمی كوردستان تا دێت زیاتر دەبێ، هەندێك هۆكار گشتینە و لە هەموو وڵاتانی جیهان هەیە، هەندێكیشیان تایبەتە بە خۆمانەوە، ناوچە جوگرافییەكەی ئێمە دراوسێ ئەو وڵاتانەین كە رێژەیەكی زۆری بەكارهێنەری ماددەی هۆشبەری تێدایە، ئەو تێكەڵاوییەی كە هەیە لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ تەنانەت زۆربەی جار ناوچە سنوورییەكانمان دەبنە هۆكار بۆ تێپەڕاندنی ماددە هۆشبەرەكان بۆ ناو هەرێمی كوردستان، ئەمانەش هۆكارن بۆ ئاسانتر دەسكەوتنی ماددەكان، بەپێی ئەو ئامارانەی كە لەلایەن ئاسایش، تەندروستی و كۆمەڵگە دەبیستین، ئەوا بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان روو لە زیادبووندایە”،
بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو مەترسییە گەورەیە، د . خاڵس ئامۆژگاری باوان دەكات ئەركەكەی خۆیان كە چاودێریكردنە بەسەر رۆڵەكانیان فەرامۆش نەكەن و دەڵێ:” بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر ئەركی هەموومانە، لە ماڵەوە، خوێندگاكان، كافتریاكان، وەزارەتەكان و تەواوی حكومەت، هەموو ئەمانە بەیەكەوە دەبێ بەرەنگار ببنەوە، لەبەر ئەوەی ئەم كارە وا ئاسان نییە و بە تاك ناتوانین، پەیامی من بۆ دایكان و باوكان هەتا منداڵەكانیان ئەوەیە كە پارێزراو بن بۆ ئەوەی تووشی ئەم حاڵەتە نەبن، پێویستە بەدواداچوونی هاوڕێكانیان بكەن و بزانن كێن و چۆن هەڵسوكەوت دەكەن، سەردانی خوێندنگەكان بكەن بۆ ئەوەی زانیاری لەسەر منداڵەكانیان لە مامۆستاكان وەرگرن، كاتێك گۆڕانكارییەك لە رەفتاری منداڵەكانیان دەردەكەوێت، دەبێ بزانن نیشانەكانی چییە، ئەگەری هەیە بەرەو ئاڵوودەبوون بچن، زۆر گرنگە لەلایەن دایكان و باوكان و ئەندامانی خێزانەوە گوێ لە منداڵەكانیان بگرن كاتێ قسە دەكەن، لەوانەیە كۆمەڵێك نیشانە هەبن كە ئەگەری تووشبوونی هەبێت بە ماددە هۆشبەرەكانەوە، بایەخدانی زیاتر بە گەنجان و هەرزەكاران زۆر گرنگە، سەرقاڵكردن و هاندانیان بۆ زیاتر خۆشویستنی خوێندن و وەرگرتنی هۆشیاری، هانیان بدەین كە بەشداربن لە وەرزشكردن و چالاكیەكانی دیكە، ئەمانەش رێگەی باشن بۆ ئەوەی گەنجان بە كارەكانی دیكەوە سەرقاڵ ببن و هەروەها روولی دەزگا ئەمنیەكانیش گرنگە تایبەت لە خاڵە سنوورییەكان، ئەو شوێنانەی كە نێرگلەیان لێ دەكێشرێت ئەم شوێنانە بەردەوام ئەگەری هەبوونی ماددە هۆشبەرەكانی تێدا هەیە و ئەو كەسانەی كە دەكێشن لەوانەیە لەناو كافتریاكان ئاسانتر دەستیان بگاتە خەڵكی دیكە و هەڵبخەڵەتێنن و بیانكەن بەكارهێنەری ماددەی هۆشبەر، بۆیە هۆشیاری چەكێكی سەرەكییە بۆ بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر”.
ئامار:
لە ڕێكەوتی ٢٤-٦-٢٠٢١، لە ئامارێكی نەتەوە یەكگرتووەكان (٢٧٥) ملیۆن بەكارهێنەری ماددە هۆشبەرەكان لە جیهاندا بوونیان هەیە كە ئەمەش نزیكەی ٦%ی ڕێژەی دانیشتووانی سەر گۆی زەوی پێك دەهێنێت. لەم ژمارەیە، ٣٦ ملیۆنیان بەدەست خراپیی بارودۆخی مێشكیانەوە دەناڵێنن. بەرهەمهێنانی كۆكاین و ئەفیون لە هەڵكشاندایە. مردنی ڕاستەوخۆ بە هۆی بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەرەوە گەیشتووە بە ٦٠% . هەروەها بە ڕێژەی ٤٠%ی بەكارهێنەرانی مێرمنداڵ بۆ لیستەكە زیاد بوو. بازرگانیی ماددە هۆشبەرەكان لە ساڵی ٢٠٢٠ بە (٣٦٠) ملیار دۆلار دەخەمڵێنێت و لە ساڵی 2021 بازرگانیی ماددە هۆشبەرەكان بە نزیكەی (٣٢٥) ملیار دۆلار دەخەمڵێنێت”.
بەپێی ئامارێكی بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان، تەنیا لە شەش مانگی سەرەتای 2021 لە سنووری بەڕێوەبەرایەتییەكانی (هەولێر، دهۆك، سۆران و ئاكرێ)، واتە بەبێ سنووری پارێزگای سلێمانی: 881 كەس دەستگیركراون و 315 كەس سزا دراون و هەروەها 393،214 كیلۆگرام ماددەی هۆشبەر دەستی بەسەرداگیراوە.
