هیوا ساعدی
ئیمپراتۆرەكان لە مێژوودا بەهۆی سەرچاوە و سامان و ئامرازە جۆراوجۆرەكانی هێز سەركردایەتی ئەو ناوچانەیان كردووە كە لە ژێر دەستیان بووە و پەلیان بۆ داگیركاریی و ژێردەستكردنی ناوچەكانی دیكەش هاویشتووە. واتە هێزێكی ماددی و سەرمایە یان هێزی سوپایی و ئایینیی، یان خاوەندارییەتی لە زەوی و زار و سنوورێكی جوگرافیایی گەورە كە لە ژێر ڕكێفیان بووە یەكلاكەرەوە بووە لەوەی كێ باڵادەست دەبێت.
سەردەمانێك ئەمانە سەرچاوەی هێز بوون، بەم شێوەیە ئێمپراتۆرییەتەكان خۆیان پاراستبوو و تا جەنگی دووەمی جیهانی. هەر ئەم ئامراز و سەرچاوانەی هێزیان بۆ داگیركەریی و كۆنترۆڵكردنی خەڵك و ناوچەكانی دیكە بەكار دەهێنا كە زۆربەیان لە ڕێگەی كاولكاری و كوشتن و بڕین و جینۆساید و قڕكردنەوە بوو. بەڵام دوای جەنگی دووەمی جیهانی بارودۆخەكە تووشی گۆڕان بوو، ئەمەش سەرەتایەك بوو بۆ هاتنە ئارای ئامرازێكی دیكەی هێز و جۆرێكی دیكە لە ئیمپریالیزم كە ئەویش ئیمپریالیزمی كولتووری بوو. ئەمریكا دوای بڕانەوەی شەڕ، كە خاوەنی پردێكی زۆری بەستنەوەی جیهانی و بەرهەمێكی زۆری پیشەسازی و تەكنۆلۆژی بوو كە هەمووی پێویستی بە ساغكردنەوە و دۆزینەوەی بازاڕ بوو، بە پیرۆزەكانی شەڕی گوت “ئیتر لەمە بەدواوە داگیركەریی لە ڕێگەی كاولكاری و كوشتن و بڕین دەبێت لاواز بێت، بەڵام دەبێت بۆ گرتنە دەستی جیهان ڕێگایەكی دیكە بگرینە بەر، كە ئەویش داگیركاری كلتوورییە و بە ناوی ‘جەنگی مێشك ناوەدێری كرد.
ستراتیژییەتی ئەمریكا ئەوە بوو كە لە ڕێگەی بڵاوكردنەوەی كولتووری، وڵاتانی خاوەن كەلوپەل و بەرهەمی پیشەسازی و بەكارهێنان و دابەشكردنی تەكنۆلۆژیا بەسەر جیهاندا، كولتووری وڵاتانی دیكە داگیر دەكات و كاتێك كە وایلێهات و كولتووری ئەوانی دیكەت سڕییەوە و كولتووری خۆت بەبەریاندا كرد، لەوە بە دوا كەلوپەلەكانی تۆ دەكڕن و دەبنە بەكارهێنەری ئایدییاكان و هەموو شتەكانتی تۆ. بۆ ئەم كارەش ڕاگەیاندن و بەرهەمە ڕاگەیاندنەكانیشیان، وەك ئامرازی كاریگەریی ئەو داگیركارییە كلتوورییە هەڵبژارد. بە پشتبەستنی میدیاكان بە بەرهەمهێنانی بەرهەمە میدیایییەكان وەك دراما و فیلم و ناردنیان بۆ وڵاتانی دیكە و نیشاندانی كولتووری جیاواز پێیان، داگیركاری و پشتبەستنی كولتووری پێك دێت، كە لە ئاكامدا ساغكردنەوەی بیر و كەلوپەلەكانی لێدەكەوێتەوە. ئەمە دەبێتە هۆكاری پشتبەستنی ئابووری و پشتبەستنی ئابووریش بە هەر وڵاتێك ژێردەستی ئەو وڵاتەی لێدەكەوێتەوە كە پرۆسەكەی لە ڕێگای ناردنی زانیارییەكانەوە بوو و هەر وڵاتێك كە توانای ناردنی زانیاری هەبوو دەبووە داگیركەر و ئەو وڵاتەش كە توانای هەناردەكردنی زانیاریی نەبوو، دەكەوتە ژێر لێشاوی زانیارییەكان و دەبووە ژێردەست.
بە بەرهەمهێنانی زیرەكی دەستكرد (AI) و ئامێرە زیرەكەكانی پەیوەندیكردن، جگە لەوەی ناردنی زانیارییەكان خێراتر و بەردەوامتر بوون، ڕێگایەكی دیكە دەستی پێ كرد كە“كۆكردنەوەی زانیارییەكان”ە، واتە ئامێرەكان هەم زانیاری هێنن، هەم كۆكەرەوەی زانیارییەكان، هەم زانیاری بەرەكانیشن.
بە هاتنی ئەم بارودۆخو مرۆڤ وای دەزانی كە كۆمپانیا بەرهەمهێنەرەكانی ئینستاگرام، واتسئەپ، هتد، كە ملیۆنان پارەیان بۆ بەرنامەكانیان خەرج دەكرد خەڵەتاون و دەیانگوت كە ئەم بەرنامانە خۆ پارە بەرهەمناهێنن ئیتر بۆ پارەیان تێدا خەرج دەكەن؟ نەیاندەزانی كە ئەم بەرنامانە لە ڕێگەی كۆكردنەوەی داتا و زانیارییە دیاریكراوەكان لە بەكارهێنەرانیان، بە دوای گەیشتن بە ئامانجە دیاریكراوەكانی خۆیانەوەن. واتە چۆن لە ڕابردوودا بۆ بەرهەمهێنانی پیشەسازی و بۆ سازكردنی كەلوپەل و هەناردەكردنیان پارە خەرج دەكرا، لەم ئامێر و بەرنامانەشدا بە مەبەستی بەرهەمهێنانی میدیایی بۆ هەناردەی زانیارییە دیاریكراوەكان پارە خەرج دەكرێت. واتە داتا و زانیارییەكان (كەسی و بایۆلۆجی) لە مرۆڤەكان كۆدەكرێنەوە و بەمشێوە، مرۆڤ مۆنۆپۆل و كۆنترۆڵ دەكرێت.
گرفتی ئەم شێوەیە لەوەدایە كە چۆن لە ڕابردوودا هەموو وڵاتەكان نەیاندەتوانی ببنە خاوەنی بەرهەمی پیشەسازی و بەرهەمهێنەری زانیاری و هەناردەكردنی، لە ئەنجامدا جیاوازی هێز پێك هات، لە ئێستاشدا هەموو وڵاتەكان ناتوانن ببنە خاوەنی ئامێری كۆكردنەوەی داتا و زانیاری. ئەمەش بووەتە هۆی پێكهاتنی هێزە جیاوازەكان و سەرلەنوێ داڕشتنەوەی هاوكێشەكانی هێز و ئیمپریالیزمێكی نوێ لە ژێر ناوی “ئیمپریالیزمی داتا و زانیاری” پێكهاتووە.
ئەوەی كە داتا و زانیاری زیاتری مرۆڤەكانی جیهانی لە لا بێت، ئەوە دەبێتە ئیمپراتۆری جیهان.
بێگومان ئەوانەی كە خاوەنی زیرەكی دەستكرد و سایتگەلێك وەك ئەمازۆن و گووگڵ و ئامێرەكانی زیرەكی دەستكردن، چونكە لەوێوە زانیاری لەسەر كۆی مرۆڤەكان وەردەگرن، بەپێی بیركردنەوە و خواست و پێداویستییەكانیان بەرنامەی بۆ دادەڕێژن و دەبنە خاوەنی هەمبارە گەورەیەكی زانیاری و داتای مرۆڤەكان و كۆنترۆڵی مێشك و تەنانەت ناخ و هەست و بیركردنەوەكانیش.
ئێستاكە هەركامێكمان لانی كەم ئامێرێك و چەند بەرنامە و ماڵپەڕێك، ڕۆژانە بەكار دەهێنین كە چاودێریمان دەكات كە چی دەكەین. بە بڕوای من لە داهاتوودا سیستەمگەلێكی پێشكەوتووتر لەم سیستمانو دێنە نێو دونیای تەكنۆلۆژیاوە!
